Toen de gevierde Duitse kunstenaar Anne Imhof begin dit jaar naar Moskou vertrok om daar met haar muze en partner Eliza Douglas een intieme video op te nemen voor een grote nieuwe show in het Garage Museum of Contemporary Art aldaar, kon ze niet vermoeden dat ze een paar weken later halsoverkop uit Rusland zou moeten vertrekken. De show moest een nieuw hoogtepunt worden. Als reactie op de oorlog tegen Oekraïne besloot het museum zijn tentoonstellingsprogramma met onmiddellijke ingang op te schorten. Het Stedelijk Museum in Amsterdam presenteert nu in samenwerking met de Hartwig Art Foundation als eerste de tentoonstelling YOUTH.
In mei 2017 stond ik tijdens de Biënnale van Venetië in de rij voor de opening van Anne Imhofs FAUST, haar epische schouwspel in het Duitse paviljoen. Ik ben wel het een en ander gewend wat vernissages betreft, maar dit sloeg werkelijk alles. Het hele paviljoen was omsingeld door ettelijke rijen fanatieke Imhof-fans die als eerste het walhalla wilden betreden. De security probeerde tevergeefs orde in de chaos aan te brengen. Ik bewoog mee in de massa, werd bijna vertrappeld en verstikt, om na een half uur geworstel uitgespuugd te worden in een grote, serene en verstilde ruimte. Wat een contrast met de heisa buiten — een bijna mythologisch aandoende tempel met daarin Annes protagonisten, een tiental performers die rookten, dronken, zongen, en zich zowel tussen het publiek als in de onderliggende ruimtes bewogen. Soms kwamen ze heel dichtbij, op andere momenten kon je enkel through the looking glass een glimp van ze opvangen.
Ik maakte een filmpje dat ik in alle heisa per ongeluk in slow motion filmde. De stem van Eliza Douglas gaat van alt zingend naar een soort van diep huilend en beklijvend geluid, bij momenten lijkt het alsof er een kerkklok doorheen slaat. Het is met 20.000 views nog steeds mijn meest succesvolle post ooit.
In oktober 2022 ben ik aanwezig bij de propvolle persconferentie die het Stedelijk Museum heeft georganiseerd naar aanleiding van YOUTH. Het Stedelijk schuwt geen superlatieven: ‘De artistieke stem van een nieuwe generatie’, ‘Imhofs eerste show in Nederland’, ‘In de ‘Power 100’ lijst van ArtReview prijkt Anne Imhof in 2021 op plek 5’ en ‘1100 m2 als een labyrintische totaalinstallatie’.
De zaal is donker, en op een groot scherm aan de muur wordt een geanimeerde versie van de YOUTH-poster geprojecteerd, de rode letters druipen als het ware van het scherm. Het is alsof we wachten op een gothic rockopera die gaat losbarsten. Het is muisstil in de zaal, zeker op de momenten dat Anne zelf aan het woord is, alsof het orakel spreekt.
Anne Imhof heeft iets met korte woorden. ANGST, FAUST, SEX, YOUTH, stuk voor stuk titels van recente shows. Ze zegt zelf van deze woorden te houden. Juist omdat ze zo kort zijn, zijn ze ook breed interpreteerbaar en reflecteren ze iets universeels. In het geval van YOUTH niet zozeer de demografische groep, maar veeleer een transgressie van één staat van zijn naar een andere, de inbetween. Ik hoor echo’s dat ze zich geïnspireerd heeft op de titels van de Duitse cultschrijver Rainald Goetz, die ooit tijdens een persconferentie met een scheermes in zijn voorhoofd sneed en verder voorlas uit zijn boek, terwijl het bloed over zijn lijf druppelde. Zijn boeken hebben titels als Irre (Insane), Krieg, Festung, 1989, Rave, Jeff Koons en Klage. Het zet wel gelijk de toon.
Als ik Imhof na de persconferentie spreek en ze hoort dat ik in Brussel woon, verandert haar toon en praat ze in lieve en warme woorden over Billy Bultheel, de uit Brussel afkomstige en nu in Berlijn wonende componist, die veel van haar performances van muziek voorziet. Ze zegt dat zijn broer ook deelgenomen heeft aan een aantal voorstellingen en dat zijn grootmoeder meerdere shows heeft gezien. Ik vind het typisch en bedenk hoe Belgisch dat is, dat internationaal gerenommeerde kunstenaars en designers altijd zo trouw blijven aan hun familie, en trotse ouders op de eerste rij zitten. Raf Simons, Chantal Akerman, de rij is lang.
Imhof is dol op interacties, en niet het minst met haar publiek. Ze vertelt dat ze tijdens de opbouw van NATURES MORTES, haar grote mid-career show bij Palais de Tokyo in 2021, enorm nerveus was over hoe de omgang met mensen zou zijn, na de grote coronaleegte. Dat het spel met licht en donkerte, met zien en niet zien — zo belangrijk voor haar werk — opeens een andere dimensie had gekregen, en dat ze zich bijna niet meer kon voorstellen hoe dit in het echt zou uitpakken. Het resultaat is inmiddels bekend. De vier uur durende performances — de grand finale van NATURES MORTES — creëerden net zoals in Venetië lange wachtrijen dorstige bezoekers die door groepjes performers in een grote spiraalachtige beweging mee op sleeptouw werden genomen op en neer doorheen de 10.000 m2 oppervlakte van het Palais de Tokyo. Iedereen omringd door iedereen, ‘I’m all in and I’m all yours’, zonder ademruimte, pauze of enige manier om het comfortabel te maken. Niet voor de performers, niet voor het publiek.
Anne vertelt dat bezoekers de raarste dingen gaan doen, dat door de situaties die ze creëert grenzen vervagen, en mensen voor een stuk ook hun eigen grenzen verliezen, en dat dit soort contexten de situaties zijn waar ze met haar performers het meeste op oefent. Hoe blijf je rustig als iemand als een creep opeens achter je opduikt? Hoe ga je om met het constant gefilmd worden en weten dat je IRL op diverse sociale-mediakanalen tegelijkertijd opduikt? Ze creëert microsimulaties van real life challenges in een apocalyptische setting — een voorbode van wat ons allicht te wachten staat.
Zelf zegt ze over haar performances dat het lijkt alsof ze een concert dirigeert met een 25-koppige band en een onvoorspelbaar publiek. Voor ze haar kunstcarrière begon door op latere leeftijd naar de beroemde Städelschule in Frankfurt te gaan, voedde ze met haar toenmalige vriendin haar dochter op, die ze op 19-jarige leeftijd kreeg. Ze leefde lange tijd in kraakpanden, werkte als uitsmijter bij een nachtclub en zong in een band. Al dit soort referenties voeren nog steeds de ondertoon binnen haar werk.
Werk dat wordt gedreven door de ‘margins’, dat zich ontwikkelt zonder oefenruimtes en binnen haar vertrouwde omgeving. Op haar eigen tempo en met eigen methodieken. Hoewel ze er gelijk aan toevoegt dat ze wel beïnvloed is door bepaalde systemen, zoals de Keulse School (een groep schilders uit Keulen uit de 15de eeuw die religieuze schilderijen maakten) en meer recent de Amerikaanse choreograaf William Forsythe, die met zijn dance company sinds jaar en dag in Frankfurt is gevestigd en een grote indruk op Imhof heeft achtergelaten. Ze werkt ook heel nauw samen met een aantal van zijn dansers, waaronder Franziska Aigner, met wie ze haar eerste grote performances ontwikkelde.
Bij het Stedelijk zijn de live performers de grote afwezigen. Imhof vertelt me dat ze het gevoel heeft dat ze alles wat ze kon verzinnen met haar liveshows gedaan heeft en dat ze, om zichzelf niet te herhalen, deze keer vooral het publiek wil laten performen.
Het gevoel van ‘underground’ (wat dat betreft is de kelderruimte van het Stedelijk een perfecte setting) is het eerste wat opvalt als ik YOUTH bezoek. Een soort van Berghain op een dinsdagochtend, nadat de schoonmaakploeg is langsgekomen, de sporen van seks zijn gewist en alle meubilair weer op de goeie plek is gezet. Rijen en rijen van lockers, minutieus naast elkaar opgesteld, aangevuld met watertanks en rubberbanden die samen een metalabyrint vormen. Het witte tapijt ruikt chemisch, de geur van rubber is penetrerend, er liggen wat frisse matrassen en onaangeraakte blikjes Red Bull.
Ik moet denken aan House of Leaves, het horrorboek van Mark Z. Danielewski, waar een huis steeds verandert, waar kamers bijkomen en verdwijnen en waar mensen opgeslokt worden. Zo apocalyptisch is deze show helaas niet, daarvoor blijft het allemaal net iets te braaf en te clean. Dat ligt met name aan het set design, dat superstrak in de teugels wordt gehouden. Hiervoor werkt Imhof sinds 2017 samen met de eveneens in Berlijn gevestigde designstudio Sub, die ook verantwoordelijk is voor het set design van modemerken Balanciaga en Hood by Air.
Redelijk geniaal is trouwens wel dat Sub elementen van de scenografie die AMO / Rem Koolhaas eerder maakte voor de collectie-opstelling van het Stedelijk in de kelder gedeeltelijk heeft meegenomen in haar ontwerp, zoals de uitkijktoren. Een persoonlijk hoogtepunt waar Imhofs performance met speakers die in een flow van 80 minuten boven de hele ruimte bewegen, van dichtbij geobserveerd kan worden. Ik zie er een eerbetoon aan William Forsythe in, specifiek zijn Black Flags uit 2014, waarbij door robots aangedreven vlaggen de rol van de performer overnemen.
De medewerkers van het Stedelijk gebruiken de lockers om er hun spullen in de stoppen, iets wat me een instant blij gevoel gaf. Maar goed. Back to the spectacle…
Een video met wilde paarden die in de sneeuw door een Russisch brutalistisch landschap galopperen op de tonen van Erbarme Dich uit de Matthäus Passion. Een briljante kakofonische mix van muziek überhaupt, met bijdrages van Arca, the hottest transgender producer van het moment, en het Turks/Berlijnse rapwonder Ufo361. Een aantal video’s met Eliza Douglas als avatar, alhoewel het me niet duidelijk is waar dit heen gaat. Een fluïde trip door verschillende tijdslijnen? Een dystopisch niemandsland? Referenties naar de leegheid van het modernisme, apocalyptische landschappen en iconische Hollywood-symboliek, zoals een zware baanmotor, die ons moeten doen verlangen naar iets anders. Maar naar wat? Cynici zouden het een modeshow noemen waar je niets kan kopen.
Het feit dat Imhof op de persconferentie een spandex T-shirt draagt met daarop in het groot Balenciaga, zegt veel. Haar partner Eliza Douglas, het gezicht van Balenciaga, functioneerde in een vorige Balenciaga modeshow ook al overtuigender als avatar dan hier in het Stedelijk. Ik krijg hetzelfde gevoel bij een video waar Eliza in een geometrische mars door de sneeuw loopt, het lijkt wel een Russische catwalk.
Als ze me aan het begin van ons gesprek koffie aanbiedt, vertelt ze dat ze de hele dag door koffie drinkt, zelfs voor het slapengaan, en dat dit haar in een soort van tussenruimte brengt, iets tussen zonsondergang en het ochtendgloren, een soort van periferie waar ze zich het meest comfortabel bij voelt. Dat ze haar omgevingen wel dirigeert, en dat er ook zeker een script is, dat ze zelden zomaar dingen in het moment doet, dat sommige bewegingen door en door getraind zijn, om zo een kosmos te scheppen waar je samen met andere mensen induikt. Zonder podium, zonder echte timing. Dat ze zelf houdt van traagheid, en stilte, verveling zelfs. Dat traagheid de ultieme vorm van subversie is. Dat ze weinig echt tijdsbesef heeft, zichzelf steeds in tijdsnood bevindt en daardoor ook weinig slaapt. Maar dat ze tegelijkertijd doorheen de tijd springt, dat tijd zich uitrekt, dat ze eigenlijk ook altijd precies weet waar ze zich bevindt. En dat is natuurlijk de echte kunst. Ik zie het spektakel, ik lees de intenties (de ruimte hangt vol bordjes met QR-codes), maar het is me allemaal iets te formeel en doordacht, ik mis buddies en bodies.