“Everyone does a hell of a lot of noodling maintenance work”

I do a hell of a lot of washing, cleaning, cooking, renewing, supporting, preserving etc. Also, (up to now separately) I ‘do’ art.
Mierle Laderman Ukeles, Manifesto for Maintenance Art

Misschien ken je deze anekdote al: in New York in de jaren zestig, ging kunstenaar Mierle Laderman Ukeles naar de kunstacademie terwijl ze ook voor een gezin zorgde. Een oudere mannelijke professor vertelde haar dat ze net zo goed haar droom kon opgeven, naar huis kon gaan en moeder kon zijn. Deze patriarchale opmerking leidde ertoe dat Ukeles ging nadenken over de politiek van onderhoud in relatie tot haar werk en de voortdurende arbeid die nodig is om een kunstpraktijk, een instelling, het leven zelf, gaande te houden, op de voorgrond ging plaatsen.

“Maintenance is a drag”, zegt Ukeles, “it takes all the fucking time.” Het perspectief van onderhoud wordt gebruikt om de vaak onzichtbare en ondergewaardeerde arbeid te benadrukken die nodig is om ons leven en dat van anderen in stand te houden. In haar baanbrekende 'Manifesto for Maintenance Art' uit 1969 verdeelt Ukeles het leven in twee basissystemen: ontwikkeling en onderhoud. "Development", zegt Ukeles, is "pure individual creation; the new; change; progress; advance; excitement; flight or fleeing", terwijl onderhoud “keep[s] the dust off the pure individual.” Onderhoud is repetitief, niet sexy en saai. Dingen stapelen zich op en worden gerangschikt. Stof dwarrelt neer en wordt verwijderd. Schoonmaken, koken en wassen stopt nooit.

Wat volgt is een reflectie, geïnspireerd door Mierle Laderman Ukeles 'Manifesto for Maintenance Art, op drie onderling verbonden aspecten van mediakunst en hoe ze zich verhouden tot onderhoud en zorg; hoe ze onderhoud weergeven, hoe hun medium ermee omgaat en hoe ze zelf zowel onderhoud als zorg nodig hebben.

We hebben de neiging om technologie te zien als iets dat verband houdt met ontwikkeling. Technologie is innovatie, het is snelheid en nieuwe mogelijkheden, strakke interfaces en naadloze ervaringen. Maar heb je er ooit bij stilgestaan wat - en wie - dit allemaal draaiende houdt? Veroudering is een aspect van veel technologieën: bestanden en formats, hardware en software, opname- en afspeelapparatuur raken allemaal verouderd. De specificiteit van mediakunst betekent dat technologische ontwikkelingen een effect hebben op het uiterlijk en de functie - en dus de inhoud - van het kunstwerk dat erop vertrouwt. Dit roept de vraag op hoe een werk het beste kan worden onderhouden. Verandert het digitaliseren van een videobestand het kunstwerk? Hoe voorkomen we het natuurlijke verval van de magneetband? Hoe beperken we veranderingen in het uiterlijk van een website na een browserupdate? Conservatoren van mediakunst houden kunstwerken niet alleen in leven door middel van technologische arbeid, ze nemen ook beslissingen over hoe ze dit zowel ethisch als esthetisch kunnen doen. Een conservator heeft zijn of haar werk goed gedaan wanneer het geen sporen achterlaat. Onzichtbare media arbeid: emuleren, migreren, documenteren, updaten, installeren, opslaan, opnieuw updaten: onderhoud kost verdomd veel tijd.

Ulises Carrión - A Book (1978)

Carrión's werk A Book is een voorbeeld van de continuïteit van het onderhouden van onze gebruiksvoorwerpen en de slijtage die deze objecten moeten verdragen om nuttig voor ons te blijven. Een boek ligt op een tafel. Een paar handen scheurt de pagina's een voor een uit en legt deze op tafel. Aan de andere kant van de tafel worden de pagina's door een ander paar handen opgepakt, gladgestreken en weer opgestapeld. In één beeld wordt het boek uit elkaar gescheurd en opnieuw samengesteld - een repetitieve handeling die verwijst naar de feedbackloop die kenmerkend is voor vroege videokunst. A Book onderstreept ook het verval dat onze objecten door de tijd doorstaan, zowel het boek in Carrión's werk als de videoband zelf is versleten door de tijd die binnen en buiten het werk is verstreken. Het onderhoudswerk dat we als bewaarders van kunstwerken verrichten, bestaat uit de tijd een halt toe te roepen, om sporen te herstellen. Door de constante afbraak en reparatie van het werk, vertoont de nieuwe "versie" van het boek duidelijke tekenen van schade. Het perspectief van onderhoud vestigt onze aandacht op zaken als herhaling, onzichtbaarheid, herstel en gebrokenheid. Als zodanig is het perspectief van onderhoud "deeply inscribed in a logic of care that starts from decay and vulnerability instead of denying them.”

In de digitale wereld wordt veel moeite gedaan om soepele ervaringen te creëren en ons bewustzijn van technologisch verval en kwetsbaarheid op afstand te houden. Is uw website offline? Een bug in de app? De horror! Maar natuurlijk is het internet geen onderhoudsvrije ruimte, integendeel. Laten we kijken naar het onderhoud van twee online kunstwerken: Olia Lialina's Summer (2013) en Martine Neddam's Mouchette (1996). Werken die op heel verschillende manieren ingaan op de vanzelfsprekendheid van zorg- en onderhoudsstructuren, zowel on- als offline, en onze aandacht richten op de arbeid die nodig is om de zaken draaiende te houden.

Olia Lialina - Summer (2013)

Er zijn twee handen nodig om een boek uit elkaar te scheuren, en nog een om de camera vast te houden. Onderhoudswerkzaamheden vinden niet in een vacuüm plaats, we onderhouden in en door relaties, menselijk en niet-menselijk. Olia Lialina's werk Summer (2013) richt zich precies hierop; de onderlinge afhankelijkheid van structuren van het internet en de mensen erachter. Door zijn vorm beeldt Summer onderhoud af als een collectieve verantwoordelijkheid die tot uiting komt in een "contract" dat het werk zelf draaiende houdt. In het online browser gebaseerde kunstwerk zien we een vrouw - de kunstenaar - op een schommel terwijl ze heen en weer beweegt, haar haren in de wind, koesterend in fel zonlicht. De schommel hangt aan de balk van de browser, tegen een achtergrond van een gradiënt van blauw en wit: een niet-identificeerbare abstracte digitale omgeving. De online GIF-animatie bestaat uit 18 stilstaande beelden op 26 verschillende websites. Elke site stuurt de browser van de ene server naar de andere, geeft de afbeeldingen in volgorde weer, waardoor Lialina voor altijd kan blijven slingeren, in een oneindige lus. Tenminste? Slechts één fout in een verbinding of webpagina en het werkt niet meer. Het web van verschillende websites die elk een afbeelding van Lialina's online GIF weergeven, bestaat uit de URL's van vrienden en kennissen van de kunstenaar die er allemaal voor moeten zorgen dat hun website online blijft om Olia Lialina te kunnen laten schommelen. De verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van Summer is verdeeld onder de leden van deze zelf gecreëerde kring van vertrouwen. Summer laat zien in hoeverre computernetwerken afhankelijk (kunnen) zijn van de menselijke netwerken die erachter schuilgaan. Wanneer een bezoeker de kring van vertrouwen betreedt door op een van de weblinks te klikken, blijft de online GIF doorlopen zonder enige mogelijkheid deze te onderbreken. Het enige dat de kijker kan doen, is passief toekijken om te zien of het onderhoud slaagt of mislukt.

Martine Neddam - Mouchette (1996)

Mouchette, van de vroege internetkunstenaar Martine Neddam, neemt precies het tegenovergestelde uitgangspunt. Het dertienjarige meisje Mouchette dat op de website 'woont', spreekt de kijker rechtstreeks aan. Ze wil dat de bezoeker met haar communiceert, berichten achterlaat en emoties deelt. Neddam creëerde Mouchette anoniem in 1996. Het bestaan van het meisje werd in eerste instantie aangekondigd op posters verspreid door de stad Amsterdam, maar bleek al snel daarna online te leven. Mouchette is losjes gebaseerd op de personages uit het gelijknamige boek uit 1937 van Georges Bernanos en de coming-of-age film uit 1967 van de Franse regisseur Robert Bresson. De film van Bresson toont een jong meisje dat na een verkrachting zelfmoord pleegt. Op Mouchette.org wordt de bezoeker gevraagd om contact te maken met dit jonge, zorgelijke meisje. Ontworpen vóór het bestaan van web 2.0 en sociale mediaplatforms, creëerde Neddam met Mouchette op het vroege web een visionair communicatieplatform. Mouchette vraagt de bezoeker om advies en neemt eindeloos contact op met een online community op zoek naar hulp en zorg. Opgesloten in haar domeinnaam is ze voor altijd dertien - en voor altijd seksueel misbruikt en suïcidaal. Het is niet alleen de bezoeker die Mouchette in leven houdt. Neddam zorgde zelf meer dan twintig jaar voor het webproject, begeleidde het door talloze browserversies en software-updates, handhaafde het voortdurend en paste het aan veranderende technologische realiteiten aan.

Technologie is geen stabiel ding dat los van ons staat, maar “an ambivalent process of development suspended between different possibilities.” Als verzorgers van mediakunst bij LIMA onderstreept het kijken door de lens van onderhoud onze rol als beheerders van technologieën; we houden letterlijk het stof van de tapes, beschermen de canon en behouden het voortbestaan van ons cultureel erfgoed voor de toekomst. Een kijkje achter de schermen van deze onzichtbare arbeid toont ons de achtergrondvoorwaarden van zorg en onderhoud en stelt ons in staat om technologie en haar relaties te beschouwen als “always in the making, remaking and unmaking”. Door af te stoffen, te scheuren, schommelen en om aandacht te vragen tonen Carrión, Lialina en Neddam op krachtig en poëtisch wijze de kwetsbaarheid van zowel de mens als het medium dat betrokken is bij het maken en onderhouden van een kunstwerk. We kunnen Ukeles bedanken voor het openen van onze ogen voor de onzichtbare arbeid van onderhoud en zorg. Haar blik op kunstenaars en werken die uit elkaar worden gescheurd, opnieuw gerangschikt, waarin wordt geschommeld, geschud en vast wordt gehouden aan het leven laat zien hoe zorgzaamheid in en van technologische kunstwerken nauw verwant is aan menselijke netwerken - en heel veel vertrouwen.


Deze tekst kwam tot stand in opdracht van Kunsthalle Amsterdam, in samenwerking met LIMA


Meer lezen over onderhoud en zorg?

• Lisa Baraitser: Enduring Time. Bloomsbury, 2017.
• Maria Puig de la Bellacasa: Matters of Care. Speculative Ethics in More than Human Worlds. Minnesota University Press, 2017.
• Gregory Sholette: Dark Matter: Art and Politics in the Age of Enterprise Culture. Pluto Press, 2011.
• Isabelle Stengers: “Le soin des possibles” in Nouveaux Cahiers de socialisme no. 6. Autumn, 2011.