Meerstemmigheid. Weinig plaatsen geven hier zo’n mooie invulling aan als de Oude Kerk in Amsterdam. Naast actief godshuis met een intensief publieksprogramma en een nog steeds groeiende eigen collectie, is de kerk sinds 2013 ook een van de grootste opdrachtgevers aan hedendaagse kunstenaars. Het leidt tot site-specific installaties. In schaal vaak omvangrijk en immersief en geregeld de gemoederen in lichterlaaie zettend. Zo ook bij Poems for Earthlings van Argentijns kunstenaar Adrián Villar Rojas (°1980).
De artistieke praktijk van Adrián Villar Rojas is op zijn minst bijzonder te noemen. Zo ondermijnt hij de klassieke benadering van het kunswerk als verhandelbaar consumptiegoed. Door het vergankelijke karakter en de parasitaire integratie met de context laat zijn werk slechts schaarse sporen na. Villar Rojas is een grondig onderzoeker. Elk project gaat gepaard met een diepe betrokkenheid en onderdompeling in de politieke, socio-culturele en geografische context van een locatie. Needless to say dat de Oude Kerk een gedroomde locatie voor hem is. In 1213 opgericht en in 1306 gewijd is dit de oudste kerk van Amsterdam die onder andere het toneel was van de beeldenstorm, en zich kenmerkt door een intrigerende, ietwat lugubere vloer met niet minder dan 2.500 grafstenen. “De Oude Kerk hecht belang aan slow curating. Sinds 2014 hebben we contact met Villar Rojas. In 2016 bracht hij een eerste bezoek. Hij sprak toen met buurtbewoners, kerkgangers, de beiaardier en medewerkers van de Oude Kerk,” vertelt Marian Cousijn, curatorial editor van de Oude Kerk. “In oktober 2019 heeft hij een maand lang gewoond in een van de huisjes die tegen de kerk zijn gebouwd. Overdag werkte hij aan zijn installatie en ’s avonds aan de geluiden.”
Adrián Villar Rojas transformeerde de kerk in een duistere grot. Voor de ramen zijn dekens en matrassen aangebracht. Ze verhinderen elke vorm van daglicht. Daarnaast vallen meteen de torenhoge muren van zandzakken op. We voelen ons wat ingesloten, alsof we door vochtige loopgraven wandelen. In de verte zien we een spaarzame lichtvlek. Bij nadere observatie blijkt het om een glanzende, rijkelijk krullende kroonluchter te gaan. En we zien er niet één, maar meerdere, verspreid over de kerk. Voor de gelegenheid zijn de luchters naar beneden gehaald, alwaar ze op robuuste houten balken rusten. In plaats van de gebruikelijke ledlampen dragen de armen - zoals oorspronkelijk - brandende kaarsen, een waanzinnig, betoverende ingreep die onze aandacht zuigt. Adrián Villar Rojas creëert een poëtische ervaring die hij naar een nog hoger niveau weet te tillen door de integratie van een bevreemdende soundscape. Tijdens ons bezoek hoorden we een gure wind, afgewisseld met vreemdsoortig vogelgezang, kolkend water en repetitieve machinegeluiden. We horen hoe Nederlanders het geruis van water en de zandzakken associëren met de versteviging van de dijken om het binnenland te beschermen tegen opkomend water. Bij ons roepen de zandzakken eerder herinneringen op aan de Eerste Wereldoorlog. In het gastenboek lezen we: “It brought up strong memories from a war I lived in the Middle East. Peace to All - Great Work!” [sic] (Spoiler alert: tijdens oorlogen gebruikte men zandzakken om de ramen en pilaren van kerken te beschermen in een poging om de huizen van God te sparen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn er maar vijf monumenten in Amsterdam beschermd. Ironisch genoeg hoort de Oude Kerk hier niet bij. Desondanks wist de kerk zich staande te houden. Een reflex om cultureel erfgoed te bewaren kunnen we alleen maar omarmen. Al plaatst de kunstenaar hierbij ook kritische kanttekeningen. Want is het niet vreemd dat pakweg de bosbranden in Australië minder emotie opwekken dan de brand in de Notre Dame?)
Geluid als immaterieel erfgoed
“Sapiens have always been obsessed with matter. Since the invention of the first stone tools thousands of years ago, communities and societies have set themselves to accumulate an ever-broader archive of their material culture for the next generations to inherit,” zegt Villar Rojas. “The creation of museums crystallized this inherent vice, preserving, for instance, armours and swords from the French-British battles of the XV century. But where are the sounds of those traces of bloodshed between the two reigns? Where are all the painful shouts, the clash of iron against and through iron, the whistle of a thousand arrows stubbing in the air? Where are the endless cries of all the mothers mourning the dead of all the wars? Forever lost, may be the answer.”
Poems for Earthlings leest als een zoektocht naar onze primaire connectie met klanken. Het verbeeldt een speculatieve geschiedenis van geluid. Want waarom zou de accumulatie van - door arbeid verworven - tastbaar eigendom steeds de hoofdrol moeten krijgen? Een vraag waarin we een sneer naar de katholieke kerk moeilijk kunnen negeren. Villar Rojas daagt ons en hemzelf uit om deze logica te herdenken door aandacht te geven aan geluid als eindeloos, immaterieel erfgoed - een praktijk die ook voor de kunstenaar nieuw is. Afhankelijk van het tijdstip van de dag waarop je de kerk betreedt, krijg je een andere sound te horen. Van vulkanen, dinosaurussen, walvissen of gorilla’s tot speeches van ‘groten der aarde’ zoals Nelson Mandela en Malcolm X. Het kan evengoed zijn dat je een bijzonder gedicht hoort, een volkslied of een taal die met uitsterven is bedreigd. Mogelijk hoor je een hedendaagse sound zoals iPhone-geluiden? Alsof Adrián Villar Rojas een update heeft willen maken van de Sounds of the Earth op de Voyager Golden Record. Remember de beroemde grammofoonopname aan boord van de twee in 1977 gelanceerde Voyager-ruimtesondes. De gouden plaat zal de mensheid overleven en is bedoeld als boodschap voor buitenaardse levensvormen. Het stelt interessante vragen zoals: wat willen we bewaren van cultuur? Het universum waar Villar Rojas ons in onderdompelt, appeleert aan een gelijkaardige ambitie. Bij het verlaten van de kerk grissen we een krantje mee dat - zo leiden we toch af uit het jaartal in de linkerbovenhoek - niet voor ons, maar voor levende wezens in 2499 is bestemd. Villar Rojas schrijft er in een soort pan-humanistische taal die ergens het midden houdt tussen runetekens en hiërogliefen. Hij vergelijkt er de geografie van het verleden (2000) met ‘het recentere verleden’ (2300). We zien er hoe grote delen van Nederland en België onder water zijn komen te staan. Verschillende woordenwolken refereren naar de sounds van Poems for Earthlings. Aan deze publicatie kunnen we kop noch staart krijgen. Het leest als een geheime taal tussen de kunstenaar en toekomstige generaties en zet de centrale vraag van deze tentoonstelling op scherp: “What if we could see and think of ourselves - humanity - from an alien perspective; detached, unprejudiced, even amoral? What if we could see and think of ourselves from the border of our own completed path?”
Polemiek
Dat de installaties in de Oude Kerk weleens een polemiek opwekken is een understatement. Remember de kritiek op het videokunstwerk van Guido van der Werve, waarin mensen seks hebben, maar ook de verhitte reacties op het vervangen van een glas-in-loodraam in de Heilige Grafkapel door rood glaswerk - een ingreep van Italiaans kunstenaar Giorgio Andreotta Calò. “Voor de installatie van Villar Rojas komt de kritiek niet zozeer van de kerkgemeente. Van de vijftig mensen die hier deel van uitmaken zijn er maar een twee-/drietal die moeite hebben met de installatie omdat de kerkdiensten nu noodgedwongen moeten plaatsvinden in een zijkapel,” aldus Marian Cousijn. “In het gastenboek schreef iemand “Als je God wil zoeken moet je hier zijn.” De media voedt het beeld dat er veel weerstand zou zijn, maar het gaat - zo blijkt ook uit het gastenboek - om een relatief kleine groep erfgoed- en orgelliefhebbers die schrik hebben van het stof dat bij de opbouw van de installatie vrij zou komen en het pas gerestaureerde Vater-Müllerorgel zou aantasten. De Oude Kerk wordt nochtans goed in de gaten gehouden door monumentenzorg, restauratiedeskundigen en de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Het orgel ondergaat geen schade door deze installatie.” Het kerstconcert van organist Peter Eilander is dit jaar wel afgelast, replikeren we. “Dat klopt, maar het mocht wel doorgaan. Volgens de organiserende stichting zou de installatie de akoestiek niet ten goede komen. Dit leidde tot de afgelasting. Iedere eerste vrijdag van de maand klinkt er, ook tijdens deze installatie, van 8 tot 9 uur serene muziek in de concertserie met de titel ‘Silence’. Componisten, geluidskunstenaars en musici worden door curator muziek Jacob Lekkerkerker uitgedaagd om nieuw werk te maken dat resoneert in het eeuwenoude gebouw.” In opiniestukken lezen we over zwaarbeladen wagens die over de net gerestaureerde zerkenvloer zouden hebben “gedenderd”. “De installatie gebeurde onder meer met hoogwerkers. Alles is berekend door restauratiearchitecten. De installatie overschrijdt het maximale vloergewicht niet. Centraal in deze discussie staat de vraag of de Oude Kerk wel een plaats is voor hedendaagse kunst,” zegt Cousijn. “Wij beschouwen deze site-specific installaties als heel relevant. Het is een manier om vroegere, huidige en toekomstige culturele betekenissen, collectief geheugen en identiteit te onderzoeken. Door de eeuwen heen is de Oude Kerk altijd opdrachtgever geweest voor eigentijdse kunstenaars, ambachtslieden en musici. De plek is hierdoor steeds levend en pertinent gebleven. Met onze programmering zetten we die traditie voort.”