Kunst en activisme blijven voor velen een problematisch huwelijk dat gelijktijdig tot frictie, discussie en onbegrip leidt. Dit is ook het geval met de tentoonstelling Labour van de Zuid-Afrikaanse kunstenares Candice Breitz in Bonn. Met haar werken en video-installaties plaatst ze kunst in een nieuw frame en laat ze die functioneren als een daad van verzet en een vorm van reflectie.
Provocatie, argumentatie en engagement gebruikt Breitz als een vlugschrift voor emancipatorische opinievorming en als oproep tot sociale empathie. Het blijft een onopgeloste kwestie of haar sociaal-maatschappelijke bekommernis binnen de context van een traditioneel museum effectieve draagkracht heeft. Daarnaast is de prangende vraag of haar werk de veelal vluchtige algemene bezoeker daadwerkelijk uit zijn/haar comfortzone brengt. Het zou echter onbillijk zijn om met deze bedenkingen de kracht en inzet van haar kunst af te zwakken.
Bij het betreden van de tentoonstellingsruimte wordt de aandacht onmiddellijk getrokken door luide, horror-achtige kreten. Deze geluiden trekken aan en leiden je naar Breitz’ radicale installatie Labour (2017-lopende) die met een futuristisch decreet van The Secular Council of the Utopian Matriarchat, afgekort S.C.U.M., wordt ingeleid. Valerie Solanas blijkt niet veraf. Met dit pamflet en haar opnames van bevallingen neemt de kunstenaar een duidelijk extreme feministische positie in. In vijf kleine gesloten cabines confronteert ze de kijker met geboortes in omgekeerde volgorde. De gefilmde moeders beslissen om hun pasgeborenen terug in moederschoot te laten verdwijnen. Het motief van hun daad wordt bij het einde van ieder filmpje duidelijk gemaakt met averechts gedrukte naambordjes van autocratische leiders als Putin, Trump, Bolsonaro, Orbán, Kim. Breitz’ rebellerend visioen is tweeledig. Van de ene kant kan de actie van deze vrouwen gezien worden als een behoedende daad. Daarnaast als een signaal om mannen die vanuit hun bewind fysiek en psychisch geweld uitoefenen op vrouwen eigenhandig uit de wereld te helpen. Hoe dan ook maakt Labour je onwennig. Als kijker breek je in op een intiem privémoment (van geluk) dat door Breitz’ ingreep omslaat in een manifest traktaat dat opkomt voor zelfbeschikkingsrecht en benevens de horror van een patriarchale wereld aanklaagt. Labour is onbehagelijk, steunt pakkend op een radicale alternatieve ideologie en verstoort. Desalniettemin is Breitz’ pleidooi toch lichtjes voorspelbaar en ietwat te eenduidig.
Zelfreflectie
Luchtiger maar onderliggend even prangend is de tweedelige installatie TLDR (2017). Hierin staan sekswerkers in Kaapstad centraal die zich in de actiegroep Sex Workers Education & Advocacy Taskforce (SWEAT) verenigden. Het eerste deel van dit werk bestaat uit een 3-kanaal video met een Brechtiaanse invalshoek. Centraal staat een jonge verteller die valse betrokkenheid bevraagt, onrecht bekritiseert en aanmaant tot een eerlijke solidariteit voor meer mensenrechten voor sekswerkers. Geveinsd engagement van Hollywood-sterren, noch organisaties als Amnesty International, Women against Feminism en prostitutie-abolitionisten worden gespaard. Een in oranje gevangenisplunje gekleed koor becommentarieert de weeklacht met slogans, gezang, dans en protestborden terwijl een schim van de dood hen af en toe vervoegt en de harde dagelijkse realiteit van sekswerkers onder ogen brengt. Breitz mijdt in dit werk ook zelfreflectie niet en stelt zich indirect de vraag of en hoe bevoorrechte kunstenaars betekenisvol gemarginaliseerde gemeenschappen kunnen vertegenwoordigen en kunnen bijdragen aan de strijd voor sociale recht. In een aanpalende ruimte haalt Breitz haar spelers uit de fictie en geeft ieder van hen het woord. Allen worden hierdoor protagonisten van hun eigen leven en praten over de liefde voor hun werk, de eraan verbonden gevaren, hun klanten, hun leven, activisme en meer.
Treatment (2013) is van een totaal andere aard en stemming. Het uitgangspunt is David Cronenbergs The Brood (1979). Persoonlijke gezinsperikelen van de Canadese filmregisseur waren voor hem de aanleiding tot het script. Breitz selecteerde drie sequenties uit de film – alle therapeutische sessies – en projecteert ze geluidloos. Op een tegenoverstaand scherm ziet men een geluidsstudio waarin haar persoonlijke psychotherapeut, haar ouders en zijzelf de geluidsband inspreken. Hiermee katapulteert ze zichzelf, haar therapeut, vader en moeder tot fictie en vervaagt de lijn tussen ‘real life’ en ‘reel life’. Treatment thematiseert secuur familierelaties, -trauma’s, de perceptie en inleving van de kijker samen met de alchemie van cinematografische fictie.
Breitz’ fascinatie voor Hollywoodfilm, filmsterren en entertainment-cultuur is verder terug te vinden in Her (1978-2008). Hiervoor is ze met haar studiomedewerkers doorheen honderden Meryl Streep-films gegaan. Ontdaan van alle achtergrond en met welgekozen fragmenten bouwt ze een fictieve innerlijke monoloog op, verbonden aan gender, mannen, huwelijk, moederschap en de nood aan zelfbevestiging. Met een afgewogen cut-and-paste aanpak doorbreekt Breitz het coryfee gehalte van haar onderwerp, zodat Streeps gemonteerde vrouwelijke besognes op een totaal andere wijze bij de toeschouwer overkomen.