Charging Myths van het tijdelijke collectief On-Trade-Off opent de ogen voor de exploitatie van lithium, de grondstof voor batterijen van smartphones, zonnepanelen, elektrische auto's. Alle kunstenaars vertrokken van de grootste voorraad lithium ter wereld die werd ontdekt in de Congolese stad Manono, waar de bevolking berooid achterbleef na het vertrek van de Belgische tinmijn uit de koloniale tijd. Een tentoonstelling vol engagement, maar vooral verwonderend. Knetterend ook, want Marjolijn Dijkman zoomt in op elektriciteit.
Exploraties van de geschiedenis, de toekomst en mythes rond elektriciteit, energie en de ontginning van grondstoffen, daar was het om te doen bij de start van On-Trade-Off in 2018, toen lithium werd ontdekt na de eerste proefboringen in Manono. Het kunstenaarsproject is geïnitieerd door de kunstinitiatieven Picha in Lubumbashi en Enough Room for Space dat in Brussel werd opgericht door Marjolijn Dijkman en Maarten Vanden Eynde. Tussen haakjes: trade-off betekent uitruil, het slaat in dit geval op een ongelijke ruil. Vanden Eynde vertelt:
Toen we in 2018 voor het eerst in Manono aankwamen, zag ik dat het gravel op de inrit van het hotel bestond uit steentjes met lithium. De plaatselijke bevolking wist niet dat er lithium was gevonden en had geen idee waarvoor het dient. In 2021 werd bevestigd dat de grootste lithiumvoorraad ter wereld daar onder de bodem zit. De concessie is in handen van het Australische mijnbedrijf AVZ Minerals en er zijn grote Chinese bedrijven bij betrokken. We hebben het niet kunnen achterhalen, maar het zou niet verbazen als Elon Musk ermee te maken heeft. Hij heeft veel lithium nodig voor de batterijen van de Tesla auto's.
Vroeger was in Manono de grootste tinmijn van Congo. Sinds het vertrek van het Belgische mijnbedrijf Géomines proberen de inwoners aan de kost te komen door handmatig tin te winnen, tot hun knieën in de modder. De grote vraag is: gaat de geschiedenis zich herhalen? Op dit moment lijkt het erop dat wat machtige bedrijven nu doen een herhaling is van wat gebeurde tijdens de kolonisatie. Manono vonden we een goed voorbeeld om van te vertrekken. Als kunstenaar kan je alternatieve denkwijzen aanreiken en mensen bewust maken, daar gaat het om. Lithium wordt al lang gebruikt in medicijnen tegen bipolariteit en ook in keramiek en glas. Sinds de stijgende productie van elektrische auto's is lithium het nieuwe goud. Het wordt gezien als een oplossing voor de uitstap uit fossiele brandstoffen. Maar hoe groen, hoe ethisch en hoe duurzaam is die groene energie?
Niet happig op al te geëngageerde kunstprojecten? Of wat argwanend omdat het een documentaire bedoening kan zijn? Het resultaat valt geweldig mee. Eigenlijk doen de kunstenaars gewoon hun eigen ding. Pélagie Gbaguidi bijt in Z33 de spits af met een buitenmaatse tekening: twee zwarte armen rond een witte ovale vorm, tegelijk een hoofd, een ei en een felle zon op een vlammend rode achtergrond. In de gang naar de expozalen loopt je ernaartoe. De tekening is gedrukt op twee banieren, die aan het metershoge plafond hangen. Vlakbij is haar gedicht We Are a New Sun te horen in zes talen, en de tekst kan je meenemen. Gbaguidi heeft het over honger, en verbindt die problematiek met uitbuiting, ongelijkheid en overleven. Het tweede deel van Hunger (2022) is te zien in de laatste zaal. De wanden rond een traditionele broodoven zijn behangen met tekeningen van hongerige monden en verderop staan twee feesttafels: telkens een lithosteen met een tekening die als tafelblad op olievaten ligt.
Achter een gordijn knettert de film Depth of Discharge (2021) van Marjolijn Dijkman. Ze actualiseert de magie van elektrische demonstraties in de 18de eeuw, de fascinatie voor elektriciteit, in een fascinerende film waarvoor ze een zelfontwikkelde fotografietechniek met hoogspanning gebruikte. Niet zonder gevaar. Elders in het parcours liggen grillige zandvormen op een bed van zand. Het zijn reconstructies van een natuurfenomeen, dat is wat er gebeurt bij een blikseminslag in zand of kwartsrijk gesteente. Dijkman was in de weer met artificiële bliksems op mijngrond uit België en Congo. Tegelijkertijd is het een bijzondere manier van beeldhouwen. Nee, het ontbreekt in Charging Myths niet aan kunst die verbaast en verwondert.
De tentoonstelling zou heel wat minder sterk zijn zonder de bijdragen van Dijkman en Gbaguidi, die in Brussel woont en momenteel solo exposeert in Zeno X in Antwerpen. Niet dat er niets te zeggen valt voor de andere werken. De grote kloof en de ongelijkheid tussen onze leefwereld en de plek waar lithium is gevonden, daar kan je niet omheen. Kleurenfoto's van Georges Senga brengen de situatie in Manono in beeld. Op de vloer kronkelt A Chain of Events (2021) van Vanden Eynde, het snoer met materialen van vroeger tot vandaag dat hij creëerde voor zijn solo vorig jaar in Mu.ZEE. Het is een soort geheugensnoer, zoals de geheugenborden in het koninkrijk Luba. Op die borden is een nieuw werk geïnspireerd en een paar weken voor de opening maakte hij samen met de Congolese schilder Musasa een reeks 'educatieve' schilderijen over de geschiedenis van energie.
Meerdere Congolese kunstenaars komen zelf uit mijnwerkersfamilies. Fantasmagoria (2022) is een fotoproject van Alain Nsenga over het mijnverleden in Congo en België. Jean Katambayi Mukendi maakte de metaforische machine The Concentrator (2022). De veelbelovende choreograaf Dorine Mokha, die vorig jaar veel te jong overleed, is te zien in de video Hercule de Lubumbashi (2019) die hij samen met Elia Rediger realiseerde. Ook opmerkelijk is de stop-motionfilm Machini (2019) van Tétshim & Frank Mukunday uit Congo. Ze bogen zich op eigen houtje, los van het collectief, over de impact van mijnbouw en vervuiling op de stad. Ook is er werk van de collectiefleden Alexis Destoop, Femke Herregraven en Pamela Tulizo. Charging Myths is de eerste tentoonstelling van On-Trade-Off. Na een tentoonstelling komend najaar in de Biënnale van Lubumbashi en in 2023 in Framer Framed in Amsterdam, wordt het kunstenaarscollectief waarschijnlijk ontbonden.
