Woord en beeld. Tekst en hedendaagse, visuele kunst. Het roept een brede waaier aan mogelijkheden op. Voor de groepstentoonstelling Ekphrasis in Villa Empain bracht kunsthistoricus Bruno Corà, tevens directeur van de Burri Stichting in Italië, meer dan 40 na-oorlogse kunstenaars uit de hele wereld samen die creëren met talige elementen. Niet alleen in beeldend werk, maar ook in de vorm van boeken, pamfletten, essays, romans, poëzie en statements.
In het oud-Grieks betekent ekphrasis een lovende en beeldende beschrijving van een echt of fictief kunstwerk. “De proza en poëzie uit de Oudheid bulken van beroemde voorbeelden van ekphrasis. Tot de meest bekende in de Westerse cultuur behoren de beschrijving van het schild van Achilles in het epos de Ilias, toegeschreven aan Homerus, en het bezingen van het schild van Aeneas in het dichtend boekwerk De Aeneis van Vergilius,” licht Bruno Corà toe.
We hebben de majestueuze art deco-tempel nog niet eens betreden, of we treffen al enkele speels verspreide, losse woorden op de ramen van de voor- en zijgevel aan: TEMPS, LA en AND. Deze sterk vereenvoudigde picturale woordenschat is door Peter Downsbrough in de ruimte geïntegreerd. De Amerikaanse kunstenaar deed gelijkaardige ingrepen in en rond het zwembad. In het salon verbond hij de woorden AND, AS en HERE met zwarte lijnen. Downsbroughs werk komt prachtig tot zijn recht in en rond deze villa. “Als voorbereiding heeft hij de villa verschillende keren bezocht. Sommige woorden zijn niet zichtbaar voor het publiek,” vertelt Corà. “Wat de vraag van het leesbare en onleesbare oproept,” vullen we aan in gedachten.
Naast deze interventies zijn er nog twee andere werken speciaal voor de expo ontworpen. Ter hoogte van de trap lezen we een van Lawrence Weiners vele statements: Anything added to something waarmee hij potentiële scupturen beschrijft. In het atrium hangt een eigenzinnige sculptuur van de uit Saudi-Arabië afkomstige Nasser Al Salem. Volgens de bezoekersgids is het – voor ons onleesbare – schrift Arabische kalligrafie en een vers uit de koran.
Verankerd in de conceptuele kunst
Waar Flamboyant, de voorjaars/zomertentoonstelling in Villa Empain, met zijn schilderijen en art deco-objecten de esthetische en materiaal-technische kaart trok, vertrekt Ekphrasis vanuit ideeën en filosofische reflecties die onder andere het wezen en de betekenis van kunst in vraag stellen. Voor de expo koos Corà voor kunstenaars wier artistieke productie vaak diep verankerd is in de (neo)conceptuele kunst. Zoals de – eerder cryptische – installatie Now They Are I van Art & Language, het Britse collectief dat een essentiële rol speelde in het ontstaan van de conceptuele kunst. We zien hoe een groot muuroppervlak is volgehangen met theoretische teksten waarvan de lectuur vaak is onderbroken door getekende portretten van auteurs.
Aangenaam verrast waren we bij het zien van Vincenzo Agnetti’s in bakeliet gegraveerde zinnen uit de serie Assioma en zijn poëtische Libro quasi dimenticato a memoria, maar ook door enkele neoninstallaties zoals Tracey Emins autobiografische You Made me Feel Like This en Joseph Kosuths flashy roze Verba animo desunt / But words fail his desire. De eerste zin, een citaat uit Ovidius’ Metamorfosen, kunnen we vrij vertalen als Zijn geest vindt geen woorden meer. Veel kunstenaars gebruiken taal om hun ideeën te verspreiden zoals de politieke propositie van Barbara Kruger Is blind idealism reactionary? Twee proposities uit de serie Living van Jenny Holzer, die vorige zomer nog een grote indruk op ons maakte met haar monumentale tekstueel-artistieke (LED)-installaties in het Guggenheim Museum in Bilbao, staan er hier wat verweesd bij.
Sommige werken blijven op het netvlies gebrand, zoals de poëtische film La Pluie (Projet pour un texte) waarin Marcel Broodthaers met inkt blijft doorschrijven tijdens een hevige regenbui, of twee wollen tapijten van de Armeense kunstenaar Mekhitar Garabedian. Het sierlijke kalligrafische lettermotief katapulteert ons even terug naar de lessen schoonschrift uit onze kindertijd. In lijn met de filosofie van de Boghossianstichting die culturen van Oost en West wil verbinden, valt het op hoe Corà hiermee rekening hield door ook installaties/fotografische beelden te selecteren van kunstenaars zoals de Marokkaanse mounir fatmi, de Palestijnse Taysir Batniji en de Iraanse Shirin Neshat. In hun werk botsen we meteen ook op de moeilijkheden om elkaar te begrijpen zonder gemeenschappelijke taal.
Een andere reden om deze tentoonstelling te bezoeken is de aanwezigheid van enkele bijzondere werken gemaakt door exponenten van de Arte Povera. Zoals Jannis Kounellis’ ongetiteld eerbetoon aan verzen van een vroegtijdig gestorven bevriend dichter. Op een ruwe, ijzeren drager zijn vier spiegelgladde, houten pijpen aangebracht. Zoals het goede kunst betaamt blijft het wat ondoorgrondelijk. Naast Kounellis viel ons eveneens het deels met zout gemaakte Senza titolo (Place person time each affecting the other) van Pier Paolo Calzolari op, naast Alighiero (e) Boetti’s AELLEIGIACCAIEERERREOBIOETITII [sic]. De kunstenaar heft er zijn eigen identiteit op door de letters van zijn naam te herhalen en door elkaar te plaatsen.
Ekphrasis is een schot in de roos. Geïnspireerd door politiek, religie en cultuur, en gevoed door muziek, literatuur en film, slaagt de expo erin te laten zien wat talige taal binnen de beeldende kunst is en vermag, wat de limieten en de kansen zijn.