Het Amsterdamse Eye Filmmuseum brengt drie laureaten samen die de jaarlijkse Eye Art & Film Prize in 2019, 2020 en 2021 mochten ontvangen. Als bezoeker begeef je je door drie indrukwekkend gepresenteerde solopresentaties van de filmmakers, die films trachten te maken voorbij de traditionele blackbox: geen comfortabele, eenduidige beschouwingen, maar drie schakeringen van politiek activisme. Helena Julian bracht een bezoek.
Hoewel de makers op papier weinig met elkaar te maken hebben – komende uit Marokko, de Verenigde Staten en Australië – laat een aandachtige blik toch enkele gedeelde rode draden ontdekken. Het valt op dat de oeuvres zich alledrie op een behendige manier op het snijpunt van cinema, documentaire en beeldende kunst bevinden. En de makers putten allen uit actuele onderwerpen, die ze enerzijds zelf beleven of hen nauw aan het hart liggen.
Zo zien we een selectie films van Karrabing Film Collective, een kunstenaarscollectief van oorspronkelijke bewoners van Australië. De meer dan dertig makers van het collectief ontwikkelden in de laatste vijftien jaar hun eigen beeldtaal, waarmee ze niet alleen hun concrete leefomstandigheden tonen in de kustgebieden in het noorden van Australië, maar zich ook verzetten tegen de forse impact die de industriële ontwikkeling heeft op het land van hun voorouders. Geconfronteerd met structurele economische ongelijkheid en hevige milieuvervuiling, brengen zij een ander narratief naar voren. Ze verwijzen enerzijds naar de waarde van de cultuur en kennis van hun voorouders, en speculeren anderzijds over een toekomst waarin de sociale verschillen tot een climax komen.
Op beeld vormt het een indrukwekkende samenstelling van spontane interviews van leden van de gemeenschap, beelden van hun omgeving gefilmd op smartphones en fragmenten van historische koloniale propaganda. Aangezien de beeldtaal gezamenlijk vorm krijgt door de vele leden, is de montage ook bijzonder eigen. Er spreekt een noodzaak uit om te vertellen en over te brengen, maar wel onder hun eigen voorwaarden. Wat het collectief tracht aan te kaarten vindt nu plaats; als je de film in een museumzaal ziet ben je wellicht al te laat om in te grijpen. Tegelijk brengen zij verslag uit op een manier die je niet snel in de media zal zien: ze tonen de achterkant van industriële expansie. Niet door een nieuwsreportage van een reporter ter plaatse, maar uitvoerig, en bezield door leden van de gemeenschap. Muziek en onbeschroomde lyrics brengen in een aantal van de werken het narratief samen, zoals de flard tekst ‘No one fucking cares, someone’s making money here. I lie and lie and lie. I’m white men, I’m white men’, die in een terugkerende aanstekelijke melodie de vinger op de wond legt.
Het lijken melodieën en muzikale intermezzo’s te zijn die de werken van de drie filmmakers onderling verder verbinden. Kahlil Joseph is befaamd om de videoclips die hij maakte voor onder andere Beyoncé en Kendrick Lamar, maar hij voegde in de afgelopen jaren ook fysieke installaties toe aan zijn werken. Wat hij behield, was zijn doorgedreven gevoel voor muzikaliteit en stemming. Zijn werken zijn odes aan facetten van de Zwarte Amerikaanse identiteit, die nauwelijks in de dominante media getoond worden.
In het werk Wildcat (Aunt Janet) (2016) toont Joseph slepende beelden die ons meenemen naar de jaarlijkse Black Rodeo in Oklahoma, een weinig bekende subcultuur die desondanks in het hart ligt van de Amerikaanse cultuur. De soundtrack is gemaakt door muzikant Flying Lotus (Steven Ellison) een laat de vertraagde fragmenten als een evocatief droombeeld voorbij glijden; een wapperende Amerikaanse vlag die slechts in flarden aan elkaar hangt, de mannen te paard in slow motion, de desolate tribunes na het evenement. Joseph tracht mee te geven hoe het op die plek kan voelen en wat het betekent als je er bent, als je deelneemt, als je er middenin zit.
In Meriem Bennani’s werk Mission TEENS (2019) dansen tieners op Rihanna op schoolfeestjes en barsten villa’s door digitale effecten uit in zang. ‘I’m a fancy house in Rabat, I was bought by an ambassador’, zingt het statige huis vrolijk terwijl de gevel vervormt naar een bewegende mond. Bennani, die zelf als kind naar een soortgelijke school ging, volgt hier een hechte groep scholieren van een elitaire school in Marokko. In de interviews en scènes uit hun dagelijkse leven die doen denken aan een versie van realityseries, spreken de tieners zich tussen de lijnen uit over hun culturele identiteit. Praten over zichzelf, hun vrienden, hun families en hun toekomst, geeft toegang tot bredere vraagstukken en werp licht op hoe de jeugd van de elite zichzelf ziet in de context van het neokolonialisme.
Hun uitspraken en gedrag zijn naïef en wijs tegelijk; ze zijn in staat om onomwonden kritiek te leveren op hun levensomstandigheden, maar het wordt ook duidelijk dat ze ondanks hun bevoorrechte positie nog veel te leren hebben. Daar is ruimte voor in het werk van Bennani, die door het incorporeren van elementen van social media, internetcultuur en digitale effecten een karakteristieke openheid draagt. Het biedt lucht aan de zwaardere thema’s die ze wil verkennen, en ze begrijpt goed dat kritiek anno 2022 wellicht het beste tot zijn recht komt in de hybride beeldtaal van het hedendaagse discours zelf.
Niet alleen is bij de tentoonstelling gestreefd naar het bieden van voldoende ruimte aan de geselecteerde filmmakers – wat te zien is aan de indrukwekkende opstelling van elk individueel werk – maar het is bovendien duidelijk dat deze drie makers films trachten te maken voorbij de traditionele blackbox. We krijgen als bezoeker geen comfortabele, eenduidige beschouwing te zien. De verschillende werken naast elkaar kunnen ervaren biedt de mogelijkheid om drie schakeringen van activisme te ontdekken. Daar hebben ze elk hun eigen instrumenten voor ontwikkeld, maar hun politieke inzet is onmiskenbaar. De Oezbeekse filmmaker Saodat Ismailova, die bekend staat om haar evocatieve en geëngageerde werk, ontving in 2022 de Eye Art & Film Prize. Het is de vraag of de jury van de prijs deze waardering voor politiek engagement verderzet in de komende jaren.
