Gefragmenteerde, gekleurde en vertroebelde waarnemingen zijn een opvallende constante in de groepstentoonstelling How will it end? in Villa Empain. Uitgangspunt van de tentoonstelling is de verwoestende ontploffing van 4 augustus 2020 in de haven van Beiroet. Libanon, sowieso al getekend door burgeroorlog en grensconflicten, verkeert na de ramp in collectieve shock. How will it end? toont een brede staalkaart aan kunst als reactie op en tegen de achtergrond van die ervaring.
In de hoek van de kamer trekt een video-installatie opgebouwd uit twee schermen alle aandacht. Op het ene scherm een niet aflatende stroom WhatsApp-berichten. De woorden en emoji’s schieten zo snel voorbij dat ik de informatie onmogelijk kan registreren. Slechts af en toe blijft een fragment hangen. Op het andere scherm kijk ik mee door het vizier van een gewapende speler in een videogame. Terwijl de speler scherpstelt, leiden snel opeenvolgende ingevoegde tweets, beeldfragmenten en nieuwsberichten mijn aandacht juist af. Explosies, protesten, roadblocks. Registreer ik ook echt wat ik zie? Wat blijft er hangen? En wie stuurt mijn blik, door welk vizier kijk ik?
Met POPG Clanc (2021) willen Charbel Alkhoury en Monica Basbous de dynamiek van digitale community rond de Libanese protesten uit 2019 vastleggen. De nerveuze collage van filmpjes, videogame en chatberichten staat in groot contrast met de beeldtaal van Bettina Khoury Badr. Haar aquarelmozaïek August 4 (2021) hangt in de andere hoek van dezelfde kamer. Een reeks symmetrisch geordende vierkantjes, omrand door een brede strook wit, geven zicht op de luchten boven Beiroet sinds het begin van de pandemie. Zijn dit avondwolken of een ontploffing?
'There were a lot of obstacles that stopped us from seeing the truth of this city', klinkt het in de video Reality in the Real (2020) van Gilbert Hage. Het zou als devies voor de expo kunnen gelden. In heel wat werken trachten kunstenaars brokstukken van de waarheid te registreren, zonder te verbloemen dat het om brokstukken gaat, en dat hun registratie per definitie gekleurd is. Geen wonder: Beiroet is verwoest en de bestuurlijke klasse niet te vertrouwen. Bovendien bekijken veel kunstenaars hun thuisland met een (deels) buitenlandse blik, vanuit het perspectief van de diaspora. De kaleidoscopische veelheid aan waarnemingen die dat oplevert, maakt van de tentoonstelling een boeiende ontdekkingstocht, waarin ook werk van vóór het drama op 4 augustus goed op zijn plaats is. Zo toont Images latentes uit Wonder Beirut (1997-2006) van Joana Hadjithomas en Khalil Joreige een reeks afbeeldingen van filmrolletjes, aangevuld met een hoogst gekleurde beschrijving van wat er op de foto’s van elk rolletje te zien is. De foto’s zelf ontbreken. Alles wordt overgelaten aan de verbeelding van de kijker.
Is het toeval dat uitgerekend de installatie die de fragmenten probeert te lijmen onaangenaam uit de toon valt? Beeld van de film over Beiroet (2020) van ICONEM toont via digitale 3D-technieken de verwoeste gebouwen rond de haven van binnenuit. Het doet dat op een manier die me aan dronebeelden doet denken: met simulaties van de vernieling op straat én in de huizen en gebouwen. Indrukwekkend, maar de nadruk lijkt op de techniek te liggen, niet op de ravage, waardoor me het gevoel bekruipt dat ik meer naar een promofilm dan naar een kunstwerk zit te kijken. Jammer overigens dat de naar stockmuziek neigende soundtrack de geluidsfragmenten uit de intieme installatie Lackadaisical Sunset to sunset (2021) van Mounira Al Sohl in de belendende ruimte overstemt.
De tentoonstelling dankt zijn naam aan het opschrift How will it end is not the right question uit de fotoreeks Radical Grounds (1990-2012) van Paola Yacoub. Yacoubs zwart-witbeelden tonen de aarde van de regio die zich uitstrekt van Libanon tot Koerdistan: losliggende keien, modder en zand. Kijk ik naar een archeologische site of een verwoest landschap? Wat blijft er over van het rijke Libanese culturele erfgoed? En hoe maak je daar als kunstenaar vandaag connectie mee? Stage of Life (2021) van Stéphanie Saadé, een tapijt in smalle reepjes dat opgesteld werd in dezelfde kamer, werpt gelijkaardige vragen op. Het werk refereert aan een legende over het claimen van territorium, en evoceert tegelijk het versnipperde en deels teloorgegane erfgoed van de regio. Fragmenten, restjes, overblijfselen. Niet alleen de eeuwenoude kunstschatten zijn verloren gegaan. De ramp van 4 augustus vernielde talloze kunstenaarsstudio’s en galeries die in de creatieve buurt rond de haven van Beiroet gelegen waren. Heden en verleden zitten elkaar op de hielen.
Wat er was voor 4 augustus, is voorgoed verdwenen. Was de ramp het einde? Welke toekomst zien Libanese kunstenaars voor hun land? Velen trokken na de explosie weg van de verstikkende grootstad en vonden troost in de natuur. De overweldigende natuurlijke rijkdom van Libanon fungeert als materiaal, inspiratiebron en krachtige metafoor voor de toekomst – een aanpak die tegen de achtergrond van de klimaatverandering niet langer als naïef-romantisch escapisme begrepen kan worden, maar als radicale noodzaak. Zo onderwerpt Ramy Saad zich met Untitled (2020) ecologische monotypes op gerecycleerd papier aan de cyclus van de natuur. Etel Adnan roept in haar kleurrijke doeken dan weer een soort eeuwigheid op, geïnspireerd op de kracht van de elementen. De video Children of Uzaï - Anti-Narcissus (2014) van Mireille Kassar sluit de tentoonstelling af. Een deinende camera toont brekende golven op het strand, spelende kinderen, wassend water. Alsof de kinderen geboren worden uit de golven. En daarmee werpt How will it end? ook de vraag op naar het begin.
