Zinnelijk en doordacht, speels en intellectueel – de geheel eigen wijze waarop Brits kunstenaar Helen Anna Flanagan (1988, gevestigd in Rotterdam) het menselijk gedrag bestudeert en transformeert tot een parallel, immersief universum is ongezien. Haar rijkgeschakeerde video’s, performances en installaties waren ook de jury van de Feminist Art Prize, georganiseerd door IKOB (Internationaal Kunstcentrum Oost-België) in Eupen, niet ontgaan. Uit maar liefst 326 kunstenaars kozen ze haar als winnaar. Naast een productie- en aankoopbudget kon Flanagan volledig losgehen in haar solotentoonstelling Gesticulating ... Wildly. Haar videotrilogie Gestures (2019-2020) is er voor het eerst samen te zien in een hoogsteigen mise-en-scène.
Sofie Crabbé: Nooit eerder in zijn inmiddels 26-jarige bestaan kondigde IKOB de prijs aan als een prijs voor feminist art. Kunstenaars (m/v/x) wier werk bijdraagt tot de verspreiding van feministische ideeën en idealen konden zich inschrijven. Wat betekent het voor jou om deze prijs te winnen?
Helen Anna Flanagan: De Feminist Art Prize 2019 is een betekenisvolle prijs die me steunde in de realisatie van nieuw werk en die een eerste institutionele solotentoonstelling mogelijk maakte. Mijn oeuvre is gelaagd, het draagt niet alleen bij aan de verspreiding van feministische ideeën, het heeft ook aandacht voor onderwerpen die verband houden met systemen van onderdrukking en macht.
SC: Je werk onderzoekt de vrijheid om te bewegen en te handelen, en de rol van agency. Hoe zou je vrijheid in onze samenleving definiëren?
HAF: Thomas Hobbes (Brits filosoof en wetenschapper, sc) definieerde vrijheid in specifieke, fysieke termen als vrijheid van beweging. Mijn werk geeft vaak kritiek op deze vrijheid. De protagonisten in mijn video’s zijn hulpeloos, verkeerd begrepen of depressief. Ze lijken gevangen binnen de grenzen van hun lichaam of omgeving. We gaan ervan uit dat we heel autonoom zijn, maar er zijn zoveel dingen die ons handelen bepalen. Ik ben opgegroeid in een arbeidersgezin in Birmingham, Groot-Brittannië. In de buurt waar ik opgroeide was ik getuige van intergenerationele overdracht van armoede en extreme polarisatie tussen rijk en arm. Het heeft mij als individu gevormd.
SC: Hoe ga je in je werk om met vrijheid?
HAF: Ik onderzoek hoe vrijheid functioneert. Machtsstrijd, sociaal gecodeerde constructies en hiërarchieën maak ik op speelse wijze expliciet, evenals de verschuivende rol en functie van de media en hun vermogen om gedrag te beïnvloeden. Neem nu Gestures of Collapse (een video geïnspireerd op een nieuwsbericht over een vermeende Coca-Cola-vergiftiging in 1999 in België waarbij een aantal middelbare scholen betrokken waren, sc). De bewegingen van vier schoolmeisjes worden bepaald door de lijnen op de vloer van een sportzaal, markeringen die dienen om de spelregels af te bakenen. De lijnen vormen een soort netwerk dat de meisjes met elkaar verbindt. Ze beperken tegelijkertijd hun bewegingsvrijheid. De weg die ze dienen te volgen is immers duidelijk afgelijnd. Ik neem ook graag de vrije hand in de postproductiefase van een video door te spelen met de montage. Ik hou ervan om de stroom van beelden te doorbreken met onverwachte momenten.
SC: Kan je een voorbeeld geven van zo'n onverwacht moment?
HAF: In Gestures of Anatomy (een video die een wassalon gebruikt om te focussen op het sociale weefsel en op hardvochtige, cyclische systemen, sc) klimt een vrouwelijke sekswerker op een stoel en roept: ‘Een spermavlek op een tweedehands ribfluwelen broek!’ Niemand in de wasserette merkt haar op. Vervolgens begint ze haar vuile teennagels te knippen. Ik zoomde in op de textuur van haar geoliede huid en versterkte het knipgeluid om een intuïtieve reactie op het abjecte lichaam uit te lokken.
SC: Je videotrilogie Gestures is voor het eerst in haar geheel te zien.
HAF: Dat is fantastisch, het samen tonen van deze drie video’s daagde me uit om ruimtelijk over het werk na te denken. Ik hou van het idee van polyfonie, namelijk meerdere stemmen waar de kijker vrij doorheen kan navigeren. De personages belichamen verschillende standpunten. Ik ben geïnteresseerd om te zien wat er gebeurt als je die samenbrengt. Er is een overvloed aan taal en visuele prikkels. De video’s hebben Engelse en Duitse ondertitels. Mogelijk raakt een bezoeker verdwaald in de taal, maar er is altijd ook de esthetische en zintuiglijke ervaring van de tentoonstellingsruimte.
SC: Je maakte voor deze tentoonstelling een site-specific scenografie?
HAF: Het maken van een scenografie is een nieuwe ontwikkeling in mijn werk. Voor IKOB construeerde ik een omgeving die de hele tentoonstellingsruimte in beslag neemt. Hoe kan ik het agency-thema dat zo inherent aanwezig is in mijn video’s verder uitwerken? Hoe kan ik de gestandaardiseerde presentatie en de bijhorende verwachtingen uitdagen en het tijds- en ruimtekader op losse schroeven zetten? Hoe kan een ruimte bepaalde gedragingen manipuleren? Hoe kan het de video’s met elkaar verbinden? Babyroze en -blauwe kleuren zorgen voor een gender-gerelateerde baby shower vibe. Lage bakstenen muren, al dan niet botsend met witte lijnen op de vloer (ref. Gestures of Collapse), dagen de beweging van het publiek uit.
SC: Gestures of Collapse zoomt in op ‘massa sociogene ziekte’, een collectieve psychosomatische reactie van enkele tieners. Het werk reflecteert op menselijke actie, het mimetische onbewuste en de manieren waarop gedrag wordt gemanipuleerd. Waar komt je fascinatie voor menselijk gedrag vandaan?
HAF: Je zou het een obsessie kunnen noemen. Ik was altijd al erg geïnteresseerd in mensen en de interrelatie tussen lichamen. De ontdekking van mijn eigen spiegelneuronen was een openbaring. Onbewust nemen we een lach op iemands gezicht over, een fenomeen dat trouwens al aanwezig is bij baby’s. Ik hou van het gevoel van verbondenheid met mensen in mijn omgeving. Het mimetische onbewuste is in wezen onzichtbaar en abstract. Het wordt vaak over het hoofd gezien.
SC: Kan je meer vertellen over je reflectie op ‘sociale zuivering’ en hoe een sociale omgeving individuen opneemt of uitsluit, specifiek in relatie tot Gestures of Anatomy?
HAF: De opnames van Gestures of Anatomy vonden plaats in een wassalon in Gent, een locatie die ’s nachts vaak transformeert tot een plaats waar daklozen slapen en elkaar ontmoeten. Het deed me nadenken over het sociale weefsel en het fenomeen van inclusie/exclusie. De protagonisten van Gestures of Anatomy zijn een sekswerker, een dakloze, een man met een obsessief-compulsieve stoornis en twee meisjes die achteloos praten over honger en de synchronisatie van menstruatiecycli. Gestures of Anatomy werpt een licht op sociaal wenselijk gedrag. Wie willen we in onze buurt en om welke redenen? De rosse buurt in Amsterdam of het multiculturele zuiden van Rotterdam bijvoorbeeld hebben een eerder ruig en gevaarlijk imago. Het sociale weefsel bepaalt waar mensen gaan wonen en markeert de opdeling van stedelijke landschappen.
SC: Je maakt gebruik van een weloverwogen soundscape. Ik denk hierbij aan het zoemende geluid van een vlieg en een wasmachine (resp. in Gestures of Collapse en Gestures of Anatomy), naast diverse lichaamsgeluiden zoals slurpen, smakken en gorgelen. Je triggert onze zintuigen.
HAF: Ik speel graag met de affectieve kwaliteiten van geluid. Het is een krachtig instrument dat samen met het beeld de lichamelijke ervaring en de verwachting van de toeschouwer versterkt.
SC: In Gestures of Matter zoek je de extremen op aan de hand van afwijkend gedrag van vijf personages in een restaurant – een man schranst gulzig, een serveerster vast onvrijwillig etc. Wat wil je hiermee communiceren?
HAF: Gestures of Matter houdt ons een spiegel voor van een hiërarchisch gestructureerde kapitalistische economie en alles wat erbij komt kijken: de transacties, het consumeren, het profitariaat, de uitbuiting. Een depressieve serveerster (aka de blobvis) wordt er gedwongen een job te doen die ze haat. Ze moet steeds opnieuw klanten met de glimlach bedienen. Een van de gasten gaat een all-you-can-eat uitdaging aan. Als hij z’n bord binnen een bepaalde tijd kan leegeten, krijgt hij extra eten als beloning. Zijn hongerige hond staart hem gehoorzaam aan. De verschillende karakters doen nadenken over hebzucht, overdaad, verlangen en ethische verantwoordelijkheid.
SC: De blobvis werd in 2013 uitgeroepen tot ‘het lelijkste wezen ooit op aarde’, maar die titel is onterecht?
HAF: De blobvis is een diepzeevis die op een diepte van ongeveer 600 tot 1.200 meter onder het wateroppervlak leeft. De druk in het water is er tot 120 keer hoger dan aan de oppervlakte. Wanneer de mens een blobvis uit zijn natuurlijke habitat haalt en dichter naar het wateroppervlak brengt, dan zakt de vis als een pudding in elkaar. Het zijn deze gedwongen omstandigheden die het zeedier er als een hoopje gelatine doen uitzien.
SC: Je gebruikt een visuele en symbolische taal – objecten, lichamen en omgevingen versmelten vaak om iets anders te suggereren. Kan je hier een voorbeeld van geven?
HAF: Een vaak terugkerend motief is de vlieg. Ik verwijs hiermee naar de vlieg-op-de-muur, de documentaire strategie waarbij de filmmaker zich tijdens een opname zo onopvallend mogelijk opstelt. De vlieg refereert ook aan het vastleggen van ‘echt’ gedrag door de camera continu te laten draaien. Ik richt mijn aandacht op menselijk gedrag zoals ik dat in het dagelijkse leven om me heen ervaar. In mijn werk versterk ik verwachte gedragingen. Het is mijn manier om stil te staan bij de politieke, psychologische en fysieke context van een sociaal subject en zijn relatie tot anderen en de omgeving.
SC: Je hebt een grote belangstelling voor de rol en functie van de media en hun vermogen om gedrag te beïnvloeden?
HAF: De media zijn alomtegenwoordig. Ze hebben bewust en onbewust een effect op je. In elk deel van de Gestures-trilogie is er een knipoog naar de media: een nieuwsreporter in Gestures of Collapse, een advertentie in Gestures of Anatomy en een online internetrecensie in Gestures of Matter. De media hebben het vermogen om informatie te verspreiden en in te spelen op een verlangen. Ze kunnen de perceptie gemakkelijk manipuleren en veranderen, denk maar aan propaganda en fake news.
SC: Ik ken je als een videokunstenaar. In de tentoonstelling toon je ook sculpturale werken zoals de kinetische kebabs.
HAF: De sculpturen zijn inhoudelijk geconnecteerd met de video’s. Het zijn fysieke begeleiders die knipogen naar low- en highbrow cultuur. De drie kinetische kebabs draaien rond als een DNA-helix, hierbij visueel citerend uit Gestures of Matter: ‘The kebab helix, a genetic hunk of remixed information.’ Een grote döner in een staande grill vormt het centrale element van de video. In de tentoonstellingsruimte beschouw ik de kinetische kebabs als hypnotische vormen die langzaam ronddraaien, zich overgevend aan een monotone beweging.
SC: Welke projecten staan er de komende maanden op stapel?
HAF: In juni 2021 verschijnt er een meertalige publicatie bij de tentoonstelling, ontworpen door Stefanie Rau, met teksten van Brenda Guesnet (curator, IKOB), Eva Wittocx (curator, Museum M, Leuven) en Ash Kilmartin (kunstenaar). In het kader van het fellowship MILL’S BEAUTY REALITY SALON van Needcompany, gaan kunstenaar Marijke De Roover en ik samenwerken aan een experimentele, semifictionele film en performance. We hebben nog niet eerder samengewerkt, het is erg spannend! Watch this space ...