Charlotte Crevits, de kersverse artistiek van CC Strombeek, pakt voor haar eerste tentoonstelling uit met een solo van de Amerikaanse, in Berlijn wonende kunstenaar Sam Durant (1961). Hij toont een reeks maquettes, tekeningen en landkaarten die verwijzen naar de Non-Aligned Movement (NAM), een beweging die in de jaren zestig werd opgericht door – vaak pas onafhankelijk geworden – landen die weigerden partij te kiezen tussen de grote machtsblokken van die tijd: het Westen versus het Oostblok.
Sam Steverlynck: In uw werk verwijst u vaak naar de Amerikaanse geschiedenis, de onderdrukking van native Americans, segregatie, institutioneel racisme, politiegeweld, het neerhalen van monumenten ... Het zijn onderwerpen die de laatste tijd jammer genoeg weer razend actueel zijn geworden. Wat zegt dat over de staat van de Verenigde Staten?
Sam Durant: In de Verenigde Staten hebben we ons verleden en onderwerpen zoals kolonialisme, slavernij en raciale segregatie nog niet verwerkt. Het keert steeds terug in verschillende vormen. En nu misschien op een manier die we niet meer gezien hebben sinds de jaren zestig. Als je niet wit bent, zijn de zaken eigenlijk nog zoals in de jaren zestig, waar politieagenten Afro-Amerikanen onderdrukken en vermoorden. Maar nu worden witte Amerikanen zich eindelijk bewust van wat er gebeurt. Door onder andere het gebruik van smartphones kunnen zij en de media niet langer negeren wat er aan de hand is. Er is dus een klein beetje vooruitgang. Maar het is een heel traag proces. Het duurt jaren, generaties, decennia om instellingen en de mentaliteit van mensen te veranderen.
SS: Uit uw werk spreekt tegelijk hoop, zoals de lightbox die voor CC Strombeek hangt met het opschrift Another World is Possible. Gelooft u in de kracht van kunst om mensen te veranderen?
SD: Kunst is iets waarbij je alternatieve mogelijkheden kunt voorstellen. Of herinneringen aan het verleden die we liever vergeten op een nieuwe manier belichten, zodat je de realiteit anders begint waar te nemen. Dat is iets wat kunst kan doen. Het geeft mensen de mogelijkheid hun ideeën over de wereld en wat mogelijk is te veranderen.
SS: Ik ken uw werk vooral van de slogans in die lightboxes. Nochtans is uw werk niet sloganesk. Hoe ziet u zelf het verschil tussen kunst en propaganda?
SD: Kunst kan de wereld tonen zoals die is. Kunst maakt deel uit van de realiteit, maar staat er tegelijk los van. Het zorgt voor een soort vervreemding of separatie die we representatie noemen. Dat zorgt ervoor dat we de wereld duidelijker kunnen zien dan die is: onderdrukking, onrechtvaardigheid en lijden, maar ook geluk en schoonheid.
Voor de lightboxes gebruik ik met de hand geschreven boodschappen van op protesten en demonstraties. Wat ze ook zeggen, het gaat steeds om een menselijke uitdrukking. Elke boodschap is in een ander handschrift geschreven. We herkennen de individualiteit en expressie. En dat is krachtig. We kunnen onszelf herkennen, ook in de sociale problemen die worden aangekaart en de mogelijkheden voor verandering.
SS: De lightboxes verwijzen naar protestmarsen en demonstraties. Maar u hebt blijkbaar ook iets met monumenten. Zo maakte u eerder Proposal for Monument at Altamont Raceway, Tracy, CA (1999), een monument ter nagedachtenis van het muziekfestival in Altamont, dat eindigde in chaos en rellen en zo het symbolische einde van de jaren zestig vertegenwoordigde. Maar ook in ander werk verwijst u naar monumenten, zoals hier in Strombeek met Proposal for Non-Aligned Monuments, Free Movement (PNMFM). Wat spreekt er u zo in aan?
SD: Ik noem mijn werken proposals. Ze zijn niet bedoeld als echte monumenten, maar het zouden monumenten kunnen zijn. Het gaat om het herinneren van zaken die we ons liever niet meer herinneren, zoals het Altamont-concert in 1969. Dus ik hou wel van de idee van een monument. Ik stel vragen bij het feit waarom we monumenten nodig hebben, wat ze vertegenwoordigen, wiens belang ze dienen, wat hun functie is en hoe ze gebruikt worden in een maatschappij om doorgaans de status quo te behouden en machtsrelaties te legitimeren. En dat niet alleen voor historische gebeurtenissen, maar ook voor zaken van de huidige overheden en de staatsinstellingen. Ik wil daar vragen rond stellen.
SS: De Non-Aligned Movement waar u naar verwijst trok niet alleen monumenten op, maar plantte ook bomen als gedenktekens.
SD: Ik heb voor dit project vijf publieke parken gekozen in de hoofdstad van de landen die in 1961 de Non-Aligned Movement hebben opgezet. Het gaat om Joegoslavië, India, Ghana, Egypte en Indonesië. In Strombeek toon ik zowel een maquette van elk park als een groter model van het monument in kwestie. De idee is dat je elk monument kunt verplaatsen. In de maquettes kun je het van één park naar een ander overbrengen, de monumenten zelf kun je op wieltjes door de tentoonstellingsruimte rollen. Het is een heel speelse, haast utopische manier om die monumenten van de ene locatie naar de andere te verplaatsen. Daarmee wil ik ook de idee oproepen van het verplaatsen van mensen. Europa staat voor een gigantische migratiecrisis. Waarom kunnen mensen zich niet vrij verplaatsen? Dat is een van de vragen die ik met dit project opwerp.
SS: Kunt u er de meest opmerkelijke casestudy uitkiezen?
SD: Het park in Calcutta in India is interessant. Het monument was oorspronkelijk opgetrokken door de Britten tijdens de kolonisatie en was een monument voor Koningin Victoria. Na de onafhankelijkheid hernoemde de eerste regering het tot monument voor de Indische onafhankelijkheid en meer in het algemeen als monument voor de dekolonisatie. Dat is een interessant voorbeeld. Overal ter wereld worden monumenten neergehaald, maar in India heeft men het gewoon behouden en een nieuwe naam gegeven.
SS: Het kreeg een volledig nieuwe betekenis!
SD: Ja, dat verandert het verhaal van de koloniale dominantie en toont hoe die dominantie werd overwonnen door onafhankelijkheid. Het toont de sporen van de geschiedenis maar ook de overwinning van de onafhankelijkheidsbeweging. Het is een interessante manier om na te denken wat te doen met die monumenten.
SS: Een van de monumenten stond in Belgrado. Joegoslavië is bekend voor zijn bijzondere communistische monumenten die vaak in verloederde toestand verkeren. Hoe zit het met die monumenten?
SD: Je hebt heel wat landen die het koloniale juk van zich hebben afgeworpen. Maar het is jammer dat vele van hen zestig à zeventig jaar later grote financiële en maatschappelijke problemen hebben. Uiteraard is het bewaren van monumenten geen prioriteit als je bevolking het financieel moeilijk heeft. Dus verkeren de meeste van die monumenten niet in beste staat.
SS: Het is ook een interessante contradictie dat sommige van die monumenten – nochtans opgetrokken uit stevig materiaal – verloederd zijn, terwijl de bomen die werden geplant ter herinnering bloeien als nooit tevoren?
SD: Het planten van bomen kent een belangrijke symboliek. In het Friendship Park in Belgrado maar ook in Ghana en de andere deelnemende landen plantten alle regeringsleiders bomen voor de onafhankelijkheidsbewegingen.
Toen Japan in 1904-1905 Rusland versloeg, was dat een van de eerste militaire overwinningen van een Aziatisch land op een Europees imperium. De Japanse overheid schonk kersenbomen aan de Verenigde Staten. In Washington heb je een groot festival rond die bloeiende kersenbomen. Dus ja, bomen spelen een belangrijke rol in onze politieke geschiedenis.
SS: Terwijl u op het gelijkvloers in CC Strombeek maquettes van monumenten toont, worden die in uw video in de kelder omvergeworpen. Welke footage hebt u voor die video bewerkt?
SD: De video, die Trope heet, is een loop van archiefmateriaal en een newsreel van monumenten die worden afgebroken tijdens civiele en politieke onrusten. Ik heb dat materiaal gebruikt en zeer traag afgespeeld. Op het moment dat het monument wordt afgebroken heb ik de video versneld. In het beeld ernaast wordt hij achterstevoren afgespeeld, waardoor het monument weer recht komt te staan. Een monument neerhalen verandert niet noodzakelijkerwijs veel. Het is een idee van een revolutie. De geschiedenis herhaalt zich.
SS: De NAM had ook een culturele agenda. Kwam de recente problematiek van culturele restitutie, het terugschenken van geplunderde objecten uit gekoloniseerde landen, oorspronkelijk ook uit hun koker?
SD: NAM was een politieke beweging, geen culturele. Ze hadden een lijst opgesteld met een vijftiental punten. Het belangrijkste idee was een platform te zijn voor vrede, te midden van de nucleaire dreiging tussen Rusland en het kapitalistische Westen. Ze wilden een de-escalatie van geweld.
Hun tweede belangrijke punt was om wederzijdse hulp te bieden. Elkaar economisch steunen, en dan vooral de pas onafhankelijk geworden landen, zonder afhankelijk te moeten zijn van de Sovjet-Unie of kapitalistische instellingen zoals de Wereldbank of het IMF. Uiteraard is hun opzet mislukt. Het was gedoemd om te mislukken. Het kon niet op tegen die bipolariteit.
SS: De NAM mag dan mislukt zijn, er zijn ongetwijfeld zaken die we van hen kunnen leren en meenemen naar het heden?
SD: Ze ontmoeten elkaar nog af en toe maar hebben quasi geen impact meer. Ze kunnen de deelnemende landen nauwelijks ondersteunen. Maar het is interessant om terug te kijken naar de oorspronkelijke ideeën van de beweging en te zien wat we ervan kunnen overhouden. Na de val van het communisme is er een hegemoniaal systeem gekomen in plaats van een bipolair. Ze reikten ons een alternatief aan voor de hegemonie van de VS. Nuttig blijft ook hun model voor coöperatie tussen staten van de global south en de derde wereld. Dat heeft ook een culturele dimensie, zoals de repatriëring van geplunderde kunstwerken. Ook dat is heel belangrijk.