Het oeuvre van Kiki Smith ontsproot ruim veertig jaar geleden in de legendarische kunstscene van East Village in New York. Meer nog, ze was erbij toen die nog niet bestond. Geweld tegen vrouwen, agressie, de confrontatie met aids: vanaf het begin reageerde ze op haar omgeving. Het ging van schokkende sculpturen naar sterke symboliek, van het lichaam naar het universum. Werken mogen er dan al eens tenenkrommend klassiek uitzien, ze heeft opvallend veel grote tentoonstellingen in Europa. Waarom is haar kunst hyperactueel en relevant?
Ergens was Kiki Smith (1954, Nürnberg, woont in New York) altijd een ‘guerrilla girl’, op haar redelijk rustige manier. Zelfs als boegbeeld van feministische kunst was haar werk niet expliciet militant. Tekeningen en grafiek zijn voor haar de kern van haar praktijk. Al is ze meer bekend om haar sculpturen. Figuratie was bijna taboe in haar beginjaren, en dan gebruikte ze ook nog materialen die in de eigentijdse kunst argwanend werden bekeken: papier-maché, glas, brons, kralen, mensenhaar verweven met schapenwol. Ze ging altijd haar eigen gang, los van de mainstream.
Maar zie: in 2002 werd Kiki Smith letterlijk op handen gedragen in The Modern Procession van Francis Alÿs, de performance bij de tijdelijke verhuis van het MoMA in New York. In de processie met replicaties van kunstwerken van uitsluitend mannen – waaronder Duchamp – was Kiki Smith de enige levende kunstenaar. Dat Alÿs uitgerekend haar uitnodigde, wil toch wat zeggen. Toegegeven, haar verschijning zat er misschien voor iets tussen. Met haar lange, later zilvergrijze haren en getatoeëerde tekens en stippen op de onderarmen lijkt ze een telg van een elfenvolk. Ze past als gegoten bij haar werk, een indruk die wordt versterkt omdat ze er meermaals zelf in optrad.
Frankenstein-fantasie
Pas op haar 24ste besloot Kiki Smith kunstenaar te worden. Ze groeide op in New Jersey bij ouders die bevriend waren met Pollock en andere abstract-expressionisten. Haar vader, de preminimalistische beeldhouwer Tony Smith, overleed in 1980. Ze woonde toen al in East Village. Daar was ze terechtgekomen bij Collaborative Projects Inc., een groep kunstenaars die in 1980 de tentoonstelling Times Square Show organiseerde: de foetus van de East Village-kunstscene. Er was werk van Jenny Holzer, Nan Goldin, Basquiat, Keith Haring en ook Kiki Smith. In haar eerste solo, in 1982 in The Kitchen, toonde ze schilderijen gebaseerd op waargebeurde aanvallen op vrouwen die zich wisten te weren. Andere werken incorporeerden scans en röntgenfoto’s van haar en David Wojnarowicz, terwijl ze elkaar sloegen. Wojnarowicz, wiens eerste Europese retrospectieve momenteel te zien is in Mudam Luxembourg, was een goede vriend. Foto’s die hij van haar nam, gebruikte ze tien jaar later in Puppets, een mix van collage en grafiek. Hij overleed in 1992 aan aids. In 1988 stierf een jongere zus van Smith aan de toen nog zeer fatale auto-immuunziekte, waarvoor de Amerikaanse overheid lang de kop in het zand stak.
Anatomieboeken waren een grote inspiratiebron. Eerst losse ledematen en lichaamsdelen, organen, lichaamsvochten en dan het volledige lichaam. Smith sprak van haar ‘Frankenstein-fantasie’, ze probeerde de gebroken mens te helen. Er werd opgemerkt dat haar kunst te maken heeft met religieuze relieken en de geest die lichaam wordt. Hoe dan ook, begin jaren negentig brak ze internationaal door met confronterende sculpturen van vrouwen, waaronder de gevilde Virgin Mary, Tale met een sliert uitwerpselen en Pee Body met urine van gele kralen. Upside-Down Body in een plas glazen kralen is een voorovergebogen vrouw. Zo toont ze haar vagina. Smith noemde het haar Sheela na Gig: een moedergodin uit de Keltische mythologie met een opzichtige vulva, een poort tussen niet-leven en leven.
In de kunstwereld brak het tijdperk aan van het gefragmenteerde lichaam en spectaculaire sculpturen van het lichaam. Maar Kiki Smith evolueerde ervan weg. In 1994 vertelde een professor van Harvard haar welke diersoorten over twintig tot veertig jaar uitgestorven zouden zijn. Het greep haar zo aan dat ze dieren begon af te beelden. Jersey Crows (1995) bezaait de vloer met dode kraaien van brons. De aanstoker was een nieuwsbericht over vogels die uit de lucht vielen door pesticiden en vervuiling. Het dierenrijk, Alice in Wonderland, Roodkapje en de wolf, sprookjes, mythologie, spiritualiteit, folklore, de middeleeuwen en alle mogelijk tijden, een naturalistische of fantasierijke beeldtaal: ze verweeft het allemaal in een soort persoonlijke mythologie. Een kosmologie ook. Hemellichamen, de natuur, de mens: alles is verbonden.
Overvloedige opleving
De recente aandacht in Europa valt niet te negeren. Het startschot lijkt de reizende retrospectieve die in 2018 begon in het Haus der Kunst in München. Momenteel zijn er drie museale tentoonstellingen: het eerste retrospectief in Frankrijk in Le 11 Conti - La Monnaie in Parijs, een overzicht in Modern Art Oxford en de eerste grote expositie in België in het Centre de la Gravure et de l’Image imprimée in La Louvière, waar grafisch werk wordt aangevuld met tekeningen, sculpturen en een schilderijtje van een dooraderde hand uit 1981. Vorige zomer transformeerde Smith de projectruimte van de DESTE Foundation op het Griekse eiland Hydra. Google die foto’s eens om te zien hoe ze reageert op de ruimte, ooit een slachthuis, en hoe ze terugkeert naar anatomie en organen.
Weinig modern, dat wordt niet langer over haar kunst gezegd. Metersgrote tekeningen op Nepalees papier, bronzen en marmeren sculpturen of wat dan ook: elk werk zit vol spanningen. Tederheid en geweld, magie, mystiek, het aardse en het kosmische, en dikwijls heel poëtisch, maar is het daarom minder rebels? In 2002, de solo bij Fortlaan 17 in Gent, was Smith aanbeland bij de heks en heksenverbrandingen. Pyre Woman Kneeling, een bronzen vrouw op een stapel brandhout, is een monument voor vermoorde vrouwen. Opeens is het weer hyperactueel. Recente protestmarsen tegen geweld en moorden op vrouwen liegen er niet om.
Wat nu? In 2012 begon ze aan een cyclus wandtapijten, geweven in Vlaanderen. Sky is een tafereel met sterren, vlinders, vogels en een zwevende naakte vrouw als een halve maan aan de hemel: wat middeleeuws, wat new age en volkskunstachtig. De vrouw als halve maan dook eerder op als sculptuur, toen ze keek naar art-decosculpturen van de Amerikaan Paul Manship. En in haar jonge jaren reisde ze naar het 14de-eeuwse wandtapijt van de Apocalyps in Angers. Ze verenigt niet alleen stijlen en beeldbronnen door die naar haar hand te zetten. Veel werken tonen de harmonie en de eenheid tussen de mens, de natuur en het universum.
“Als de natuur verdwijnt, verdwijnen onze concepten, onze identiteit, alles wat mensen zijn”, zegt ze in een video bij haar solotentoonstelling in Oxford. Actueel en relevant, maar het zou jammer zijn als de vernieuwde aandacht alleen te danken is aan de klimaatcrisis, het groeiend ecologisch bewustzijn en protesten tegen geweld op vrouwen. Het helpt uiteraard, en het kan aansporen om zich te verdiepen in een oeuvre dat de idee van schoonheid bij de kijker doet kantelen en bulkt van symboliek, metaforen en mogelijke invalshoeken om het te interpreteren.