Emmanuel Van der Auwera (1982) is een kunstenaar die onze beeldcultuur op ingenieuze wijze fileert in zijn films, installaties, videosculpturen en prints. Zijn werk werd eerder getoond in ondermeer Centre Pompidou, Palais de Tokyo, Ars Electronica en Mu.ZEE. In Brussel is nieuw werk van hem te zien bij Harlan Levey Projects, in Botanique en in WIELS.
Sinds de schietpartij in Columbine High School (1999) worden de Verenigde Staten geteisterd door een lange reeks van gewelddadige incidenten die zich als een epidemie over het hele land verspreiden. Keer op keer vertoont het draaiboek opmerkelijke gelijkenissen. De massamoorden zijn vaak tot in de puntjes voorbereid en vergezeld van een ideologisch geladen videoboodschap en manifest die de geplande daden tot een goddelijk meesterwerk verheffen. De jonge daders zien zichzelf als helden in imaginaire filmscènes, martelaars wier roemzucht alleen maar wordt aangewakkerd door het virale effect van sociale media. Maar voor de massamoorden bestaat er geen eenduidige diagnose. Wat is er gebeurd met the land of the free? Emmanuel Van der Auwera schetst een donker portret van een samenleving op de rand van de afgrond. Ik spreek hem in zijn galerie in Brussel, waar hij me een preview geeft van zijn twee nieuwe films.
Pieter Vermeulen: The Death of K9 Cigo en The Sky is on Fire omschrijf je zelf als een diptiek. Hoe hangen de twee voor jou samen?
Emmanuel Van der Auwera: “In beide werken is het verhaal erg belangrijk. Wanneer ik spreek over een diptiek bedoel ik niet dat de film in Botanique verder gaat op wat er in de andere film gebeurt. Ze vertrekken allebei van dezelfde geografische locatie: Miami, 2018, in de nasleep van de schietpartij in Parkland (in Douglas High School, pv). Ze zijn een studie van de condition humaine in het licht van traumatische gebeurtenissen, zaken die we niet kunnen voorkomen of beheersen. Beide films vormen een negatief portret van de moderne Amerikaanse maatschappij en de waanzin die dat soort dingen haast normaal heeft gemaakt.”
“The Death of K9 Cigo gaat over de politiehond K9 Cigo, die werd neergeschoten in de parking van een winkelcentrum. Het verhaal speelt zich af over de tijdspanne van een jaar, van de schietpartij in een school in Parkland tot aan de dood van K9 Cigo. Al het beeldmateriaal is afkomstig van Periscope, een sociaal medium waarop je met de hele wereld kan communiceren. De videobijdragen van gebruikers worden gemarkeerd als gekleurde stippen op een kaart. Gewoonlijk verdwijnen die na enkele dagen. De beelden die ik gebruik, zijn intussen van het internet verdwenen. Maar ik heb ze kunnen redden van de vergetelheid. Voor mij zijn het belangrijke digitale artefacten. De video’s lijken aanvankelijk heel random. Maar als je ze een heel jaar volgt – en vooral na sterk gemediatiseerde gebeurtenissen als een schietpartij – begin je iets anders te zien.”
“In het begin wist ik niet wat het precies zou worden. Alles is gegroeid tijdens het maken van de film. Op den duur ging ik als een verslaafde op zoek naar de perfecte zonsondergang of naar andere relevante scènes (lacht). Het is een experimentele documentaire die vertrekt vanuit een bepaalde plek maar tegelijk ook de alomtegenwoordigheid van camera’s in rekening brengt. Met hun smartphone voelen mensen zich getuige en voyeur tegelijk. Daarnaast hopen ze ook journalist te kunnen zijn, waardoor de vreselijkste dingen worden gefilmd.”
PV: Toch zien we in je film geen beelden van geweld.
EVDA: “Je ziet geen enkel geweer in de film. Op het eerste gezicht gaat het over wapengeweld in de VS in 2018. Maar het gaat eigenlijk over iets anders. Geweld bestaat in zoveel verschillende vormen. Naast wapengeweld is er ook sociaal geweld, segregatie, economische en politieke ongelijkheid …: al die factoren liggen aan de basis van het fenomeen. Het op wapens schuiven is al een copingmechanisme op zich. Het stelt de mensen gerust en kijkt vooral niet naar de dieperliggende wortels. Je moet de realiteit kunnen inruilen voor iets waar je wel mee om kan. Voor mij is de dood van K9 Cigo een zoömorfische projectie van dat geweld. Het is bijna als een slachtoffer in de meest letterlijke zin dat gestorven is voor onze zonden. Ik wilde het hebben over een plaats waar mensen sterven als honden en honden als martelaars vermenselijkt worden. Dit is nog een ander soort waanzin dan die van de moordenaar.”
“Er zit ook een trash-esthetiek in die beelden die ik wel mooi vind. Het is als poëzie maken met dingen uit de goot: afval, iets dat eigenlijk zou moeten verdwijnen. De beelden in Periscope zijn eerder bedoeld als een communicatietool dan als een esthetische ervaring. Maar ik probeer net te kijken hoe die beelden iets zeggen over de tijdgeest.”
PV: Je focust dus eerder op het geweld van beelden dan op beelden van geweld, om het zo retorisch te stellen?
EVDA: “Mijn beelden zijn gewelddadig zonder graphic violence te tonen; ze geven uit op een soort afgrond. De grootste horror komt voort uit het onbekende, zoals H.P. Lovecraft al zei. Als je graphic violence toont aan mensen, ga je ervan uit dat het beeld een perfecte getuigenis is van wat er is gebeurd – alsof het de realiteit zelf is. De autoriteit en het schokeffect van dit soort beelden vind ik problematisch. Ten eerste desensitiseert het; ten tweede vertrekt het van de leugenachtige premisse dat we met het échte geweld te maken hebben. Natuurlijk is dat niet het geval: het is een gepriviligieerde vorm van geweld die men vanop een veilige afstand kan bekijken, met kritische ogen en morele waarden.”
“In Memento (Farewell, Blue) (2019) en ander werk heb ik de scenografie en theatralisering van geweld al onder de loep genomen. Geweld wordt fictief door het op een bepaalde manier in beeld te brengen, wat uiteindelijk ook leidt tot derealisatie en desensitisatie. Zo werkt het Departement van Binnenlandse Veiligheid in de VS aan simulaties van schietpartijen, uitgebreide role-playing-games met fake bloed om het realiteitseffect nog te vergroten. Ze hebben zelfs een computerspel gemaakt dat school shootings simuleert en nu door de politie gebruikt wordt. Daarnaast ben ik ook gefascineerd door de crisis actor complottheorie die beweert dat de schietpartijen een uitgekiend rollenspel zijn van de deep state. Die theorieën worden steeds meer mainstream.”
PV: De heroïek bij de daders en bij de slachtoffers is nochtans van zeer verschillende aard.
EVDA: “In Parkland was de held een man die zijn leven liet om kinderen te redden. We zullen nooit weten wat er in zijn hoofd omging. Maar dat is nu eenmaal het verhaal. In de film zie je de gebeurtenissen zich afspelen alsof ze zo moésten verlopen. De choreografie van de rouw in de nasleep van een ramp is een quasi-volmaakte vorm van kunst. Dat klinkt misschien fatalistisch, maar dat is het wat ik probeer te vertellen. Ik werk meestal met dingen die ik niet volledig begrijp. Ik wil er zelf iets uit kunnen leren. Er is een soort van waanzin die de maatschappij niet volledig kan verklaren. Dat blijkt ook uit de Amerikaanse maatschappij die het tot een geestesziekte uitroept en dat is het dan. Ik wil geen moreel oordeel vellen, maar de VS staan op de rand van verval. Het sociale weefsel is er sterk aan het eroderen. Men leeft er met de schrik voor een burgeroorlog, voor raciale spanningen, religieus fundamentalisme, de retoriek van Trump, het falen van de democratie, het feit dat Miami onder water zou komen te staan in de nabije toekomst... Er heerst een klimaat van een dreigende catastrofe, en tezelfdertijd wordt een hond tot held verheven.”
PV: Is dat waar komedie en tragedie elkaar ontmoeten?
EVDA: “Ik wil voorbij de tragedie gaan en een meer bizar territorium betreden waarbij je niet goed weet of je moet lachen of huilen. Zo kom je uit op een onmogelijke contradictie die belachelijk en vulgair is, maar evengoed metafysisch. Je bent bijna beschaamd om het grappig te vinden. Amerika wordt wel eens the shiny city upon the hill (Ronald Reagan, pv) genoemd. Maar voor mij lijkt het er vol te zitten met pyromanen. De samenleving is zichzelf aan het opbranden.”
PV: In Botanique toon je The Sky is on Fire. Vertel daar eens iets over?
EVDA: “Het werk in Botanique heeft eerder iets schilderkunstigs. Het wordt getoond op een LED-videomuur met een totale schermoppervlakte van twaalf bij vijf meter, opgesplitst in drie aparte modules. De film vertrekt van een Periscope-video van een man die in zijn auto zit en beweert dat mensen zelf om een nakende catastrofe vragen, omdat ze niet kunnen verdragen dat de dingen blijven voortbestaan na hun dood. De man heeft duidelijk mentale problemen. Hij lijdt aan schizofrenie of paranoia. Hij is een misfit in de samenleving. Maar ik voelde me geraakt door zijn statement. Hij zegt dat niets verloren zal gaan, omdat de technologie ons van de ondergang zal redden.”
PV: Dat klinkt als een transhumanistische ideologie?
EVDA: “Precies. En ergens heeft hij een punt. Als men in een verre toekomst onze beschaving wil bestuderen, zullen er amper overblijfselen van te vinden zijn, omdat we erg bedreven zijn in het vernietigen van onze eigen creaties. Een archeoloog heeft me dat ooit eens verteld. Misschien is het digitaal geheugen nog het enige dat overblijft. Onze immense digitale beeldbanken zijn daarom de piramides van de toekomst.”
“The Sky is on Fire is erg eschatologisch. Toen ik in Miami was, begon ik een nieuwe esthetiek te verkennen via een andere smartphone app, Scan3D. Die software maakt foto’s van voorwerpen om er vervolgens een 3D-render van te maken. Google Earth gebruikt dezelfde technologie. Met deze beelden wilde ik opnieuw een soort cartografie creëren. Ze zijn vaag en onnauwkeurig; het is als de mal van de wereld, zonder enige densiteit. Ik ging twee keer naar Miami om er het straatbeeld te scannen via mijn smartphone en nadien volledige scènes digitaal samen te stellen. Terwijl we naar de stem van het personage luisteren, is er een virtuele camera die door de beelden beweegt.”
PV: Hoe ga je om met de ethische kwesties rond je werk?
EVDA: “Ik denk dat het een volledig ethisch verantwoorde praktijk is. Natuurlijk ga ik met de realiteit aan de haal. Maar ik zie mijn ethiek eerder als die van een archeoloog. Veel verontrustender is de chaos waaruit de primaire beelden die ik gebruik, zijn ontstaan en welke impact ze op de wereld hebben. Ik ben een filmmaker. Maar wat doe je met de enorme hoeveelheid aan beelden die vandaag gemaakt worden? Niemand neemt er echt zijn verantwoordelijkheid voor. Dus als kunstenaar wil ik me net daarmee bezighouden.”