Op de derde verdieping van Wiels zijn twee videowerken van Lucy Raven te zien. De eerste is een nieuw werk en gaat over explosies, de tweede komt van de pas gerestaureerde Dia Chelsea in New York en is een grootscheeps, materialistisch epos dat de geboorte en levenscyclus volgt van zijn voornaamste protagonist: beton. Centraal bij beiden staat de verstrengeling van geweld, fantasie en kolonialisme die aan de erfenis van het Amerikaanse westen ten grondslag ligt. Samen geven ze een prachtig voorbeeld van Ravens technisch gelaagde, experimentele filmstijl. In het geval van het centrale werk, Ready Mix (2021), levert dat een avantgardistisch meesterwerk op.
Het eerste wat je hoort als je de derde verdieping van het kunstcentrum betreedt is een knal. Het klinkt als artillerie, en dat is het ook; het ijselijke gekraak en gerommel van ontploffingen dat de soundtrack van Demolition of a Wall (Album 2) (2022) vormt. Het werk, dat op een torenhoge, vrijstaande LED-muur getoond wordt, stelt extreme veranderingen in de luchtdruk bloot die door detonaties op een schietterrein in New Mexico ontstaan. De ontploffingen zelf worden echter niet getoond; in plaats daarvan richt Raven zich op de shockgolven die erna komen, die ze aan de hand van hogesnelheidscamera's en digitale verwerkingstechnieken zichtbaar maakt. Door de filter van haar beeldtechnologie verschijnen ze als nevelwolken van oranje deeltjes, die zich langzaam, gelijk een virus over het landschap verspreiden. Dat landschap wordt eveneens veranderd in een pulserende, zwart-wit massa, waardoor het werk iets weg heeft van generatieve, digitale kunst.
Het levert een uiterst abstract beeld van geweld op. Maar die abstractie is even strategisch als poëtisch: ze dient om onze aandacht te vertragen en te richten op wat ons anders zou ontglippen, namelijk het geweld dat we niet kunnen zien. Dit wordt nog eens benadrukt door de reeks shadowgrams (fotopapier en negatieffilm) op de vierde verdieping, die gelijksoortige ontploffingen in licht vastleggen. Ze vormen een statisch contrapunt tot de film door een fysiek spoor van dat geweld te dragen, sommige foto’s tonen zelfs zichtbare gaten of scheuren als gevolg van de explosies.
Tegelijk wordt het effect bij Demolition deels tenietgedaan door de opstelling van het werk, waarbij je vanuit een soort van aluminium tribune naar de film kijkt. Dat heeft als ironisch gevolg dat het soms net voelt alsof je een vuurwerkshow bekijkt. De werken roepen dan ook het spook op van een ander, meer sinister geweld dat zijn sporen in de buurt heeft achtergelaten. 56 kilometer ten noordwesten van waar Demolition werd gefilmd vond namelijk de allereerste kernbomontploffing plaats, onder auspiciën van het Manhattan Project.
In de tweede zaal komen we het echte hoogtepunt van de tentoonstelling tegen. Ready Mix (2021) is thematisch en geografisch verwant aan Demolition of a Wall, alleen veel ambitieuzer. De setting is niet militair, maar industrieel; de film vindt plaats ongeveer 3000 kilometer ten zuidwesten van New Mexico, in een betonfabriek in Bellevue, Idaho. Eenvoudig gezegd gaat het om een zwart-wit, dialoog-vrije film over beton – en elke minuut is boeiend. Drie kwartier lang zijn we getuige van vrijwel het hele productieproces van het materiaal, van het winnen van zand en grind tot het gieten van kant-en-klare betonblokken. Er is nauwelijks een mens te bespeuren. Roberta Smith van de New York Times noemde het treffend ‘een verhaal van twee instrumenten’, een drama dat zich afspeelt tussen het technische ensemble van de fabriek – met zijn transportbanden, grondverzetmachines, bulldozers, glijgoten, mixers en verpulverers – en de camera zelf. Die camera gaat telkens waar het oog niet kan kijken, via luchtopnamen, strak gechoreografeerde drone-opnamen en zorgvuldig gecomponeerde close-ups, wat voor een meeslepende dramatische structuur zorgt.
Die structuur, dat op ritme, fragmentatie en montage steunt, doet denken aan de avantgardistische 'documentaire' films uit de jaren 1920 en 1930, zoals Walther Ruttmans Berlin: Die Sinfonie der Großstadt (1927) en Joris Ivens De brug (1928), die een experimentele blik op vorm (vaak ontleend aan de beeldende kunsten) met een poëtica van de industriële massamaatschappij combineerden. (Raven heeft ook ooit de term ‘concrete cinema’ laten vallen, zinspelend op Pierre Schaeffers concept van musique concrète). Ready Mix is met diezelfde vitale, creatieve geest bezield; het doet ons niet alleen voelen alsof we de processen die Raven toont voor de eerste keer zien, maar ook alsof Raven de cinema zelf (opnieuw) aan het uitvinden is. Het is niets minder dan een avantgardistisch meesterwerk – een symfonie van beton.
Beton is het meest alomtegenwoordige bouwmateriaal op aarde, en tegelijk ecologisch catastrofaal, zo vertelt de zaaltekst. Was beton een land, dan zou het op de derde plaats komen na China en de VS in CO2-uitstoot. Deze problematiek wordt eerder op subtiele wijze aangekaart in Ready Mix, bijvoorbeeld in een close-up van de binnenkant van een mixer, waarvan de draaiende muil zowel de onverzadigbare, ruïneuze drang van het kapitalisme als de lens van een camera suggereert. Is dit een commentaar op de medeplichtigheid van film, die de tendens heeft om alles tot spektakel te reduceren? Noemenswaardig is bovendien ook dat Wiels zelf een kolossale constructie van gewapend beton is.
Dat het ecologische geweld van Ready Mix en het nucleaire/ballistische geweld van het eerste werk verstrengeld zijn wordt op nogal briljante wijze benadrukt door de opzet van de tentoonstelling. Door een open doorgang sijpelen geluiden uit de eerste zaal gestaag door in de tweede, en vice versa (dit geld ook voor de soundtracks van de twee films, allebei door percussionist en producer Deantoni Parks gecomponeerd). Zo worden tijdens het kijken van Ready Mix echo's van detonaties uit de verte steeds hoorbaar, als uitzendingen uit het filmische onderbewuste, mijn aandacht richtend op het feit dat Idaho zijn eigen ingewikkelde geschiedenis van nucleair onderzoek heeft. (Het Idaho National Laboratory, niet ver van Bellevue, huisvest de grootste concentratie kernreactoren ter wereld en in Idaho stond tevens de reactor waar 's werelds eerste nucleaire onderzeeër werd ontwikkeld).
Er valt nog iets te zeggen over Ravens zelf-reflecterende houding ten opzichte van film en de filmgeschiedenis. Het gaat over een film die de gebroeders Lumière in 1886 maakten, ook met de titel Demolition of a Wall (Démolition d'un mur). Daarin breken fabrieksarbeiders van de Lumière fabriek een muur af, die vervolgens op magische wijze weer in elkaar wordt gezet, een effect dat wordt bereikt door de volgorde van de beelden om te keren.
Door haar film dezelfde titel te geven, lijkt Raven een lijn door te willen trekken die de geboorte (en geboorteplaats) van film met de typisch moderne vormen van geweld verbindt die ze in haar werk thematiseert. Gezien de steeds toenemende verstrengeling van cameratechnologie en onderdrukkingstechnieken in de 21e eeuw, lijkt het namelijk niet meer mogelijk om in de toverkracht – of onschuld – van film te geloven. In tegenstelling tot de resurrectie van de muur door de gebroeders Lumière, is Ravens camera niet in staat het geweld waarnaar ze refereert rechtstreeks te matigen, laat staan om te keren. Maar ze kan ons wel anders (en elders) doen kijken. En dat doen de werken in Wiels op een betoverende, krachtige manier.
Click here for the English version of this article
