Nam June Paik in Stedelijk Museum Amsterdam

Het Stedelijk laat zien hoe Paik verschillende disciplines bijeenbracht zoals video, muziek, poëzie, dans en sculptuur. Het is niet de eerste tentoonstelling van de grootmeester in dit museum. Wel integendeel. Het Stedelijk is altijd een plek geweest voor experiment. In 1977 had de kunstenaar er zijn eerste solotentoonstelling. Een zevental jaar later, in 1984, nam hij met Hommage aan Stanley Brown deel aan de groepstentoonstelling The Luminous Image, een uitgebreid overzicht van de hedendaagse videokunst. Het museum verzamelde als een van de eerste musea werk van videokunstenaars, zo blijkt bijvoorbeeld uit de aankoop van Paiks inmiddels iconische TV-Buddha in 1978. De eerste zaal bevat een groots geprint archiefbeeld waarop een nog jonge Paik naast een televisiescherm staat dat live, in een gesloten circuit camerasysteem, beelden toont van een 18de eeuws antiek Boeddhabeeld dat tegenover het scherm staat opgesteld. Het werk straalt iets aangrijpend spiritueels uit. Verleden en heden, tijdloze transcendente en moderne technologie, Oost en West zijn er diep met elkaar verbonden, een connectie die doorheen de volledige retrospectieve meandert.

Nam June Paik was een pleitbezorger van de ‘global village’, namelijk het door media en informatie terugbrengen van een complete wereld tot één dorp. De huidige tijden zou hij ongetwijfeld bijzonder fascinerend vinden, zoals het bezoeken van een expo met een smartphone in de hand, instant paraat om indrukken te delen met contacten over de hele wereld. Paik zag al vroeg in wat de impact van technologische media zou zijn en introduceerde de term ‘elektronische supersnelweg’, waarmee hij de toekomst van de communicatie in het internettijdperk voorspelde. ‘I knew there was something to be done in television and nobody else was doing it, so I said why not make it my job?’ lees ik op een van de muren. Televisieschermen zijn omnipresent in de expo. Ook schermen die destijds tijdens het transport beschadigd waren geraakt. Zo ontstond in 1973 bijvoorbeeld Zen for TV dat in essentie bestond uit een televisie die op de zijkant lag en waarvan het geluid was uitgezet. Op het scherm is een enkele rechte, witte lijn zichtbaar, gecreëerd door een onderbroken circuit in de kathodestraalbuis. Memorabel is een tot de verbeelding sprekend, futuristisch landschap TV Garden uit 1974-77. Televisietoestellen van divers formaat staan er opgesteld tussen levende planten. The Future is Now toont ook met magneten vervormde televisiebeelden en televisiesculpturen, waaronder de weinig verhullende TV Bra en TV Eyeglasses die celliste Charlotte Moorman, bijna dertig jaar Paiks compagnon de route, droeg terwijl ze live een avant-gardecompositie op een TV Cello bracht. De beeldschermen vertoonden live televisie, opgenomen videobanden of beelden van een gesloten circuit camerasysteem. Paik onderschreef hiermee zijn overtuiging dat de mensheid kan samenleven met technologie en er zelfs gedeeltelijk in kan opgaan. ‘Our life is half natural and half technological. Half-and-half is good. You cannot deny that high-tech is progress. We need it for jobs. Yet if you make only high-tech, you make war. So we must have a strong human element to keep modesty and natural life,’ zei Paik in 1969. Zo blijkt bijvoorbeeld uit de radiografisch bestuurbare robot, Robot K-456, die Paik in 1963 samen met elektrotechnisch ingenieur Shuya Abe bouwde. Het opzettelijk gammel en mensachtig figuurtje ziet er komisch uit, om de spot te drijven met ‘hoge cultuur’ en technologie. Robot K-456 kon volgens een begeleidende tekst lopen, geluidsopnamen afspelen, met zijn armen zwaaien en zijn hoed afnemen. ‘Geleidelijk voegde Paik voor performances nieuwe elementen toe en kon Robot K-456 zelfs urineren en witte bonen poepen.’ Een vertaling van ‘defecating white beans’ die menig Belgisch bezoeker zal doen gniffelen.

Technologie en participatie

Hoe verhoudt de technologie zich tot de toeschouwer? Wat is de rol van het publiek? Kan deze slechts passief toekijken of is echte interactie mogelijk? Bij Paik primeert de actieve deelname, zoals onder andere blijkt uit zijn legendarische debuuttentoonstelling Exposition of Music - Electronic Television in Galerie Parnass in het Duitse Wuppertal in 1963. Deze expo betekende Paiks overgang van de muziek naar het elektronische beeld. The Future is Now verwijst er meermaals naar. De ingrijpende participatie van het publiek is vandaag helaas niet realiseerbaar. Daarvoor zijn de werken te kwetsbaar of zijn ze tijdelijk buiten gebruik door de coronamaatregelen. In mijn verbeelding zie ik de toeschouwers eigen composities creëren met Paiks gemanipuleerde platen- en cassettespelers en experimenteren met zijn zelf(om)gebouwde piano’s waarin hij prikkeldraad had aangebracht, met de nodige, onvoorspelbare geluiden als gevolg. De Paik-Abe Video Synthesizer, een instrument dat alle stadia van het opnemen en live editen van videobeelden kon combineren, staat in het Stedelijk als een soort relikwie in de ruimte opgesteld. In gedachten zie ik er bezoekers videobeelden mee manipuleren, terwijl de resultaten live op monitoren te zien zijn. Idem voor de Magnet TV die er nu wat roerloos, wegens te fragiel, bijstaat. Idealiter beweegt het publiek de magneet over de televisie, waardoor de beelden vervormen. Af en toe raken we als publiek in het Stedelijk wel betrokken bij het creëren van elektronische beelden. Het bijzonder vermakelijke Three Camera Participation bijvoorbeeld richt de lens rechtstreeks op ons, de bezoekers. Drie gesloten circuit camera’s registreren live onze bewegingen en delen ze op in overlappende silhouetten in de drie primaire kleuren van een videosignaal: rood, blauw en groen. De kleurrijke beelden worden op een muur geprojecteerd.

Samenwerkingen

Er zijn tientallen redenen op te sommen waarom deze retrospectieve een must-see is, niet in het minst de overweldigende en zelden getoonde Sistine Chapel, een totaalkunstwerk die Paiks artistieke loopbaan in één video-installatie samenvat, en die in de Erezaal van het Stedelijk staat opgesteld. In 1993 was dit monumentale werk tijdens de Biënnale van Venetië in het Duitse paviljoen te zien, alwaar het de gehele zijvleugel van het paviljoen in beslag nam, inclusief het plafond. Tweeëndertig projectoren spelen verschillende video’s af - variërend in omvang, opzettelijk schots en scheef, en deels overlappend. In deze duizelingwekkende, lawaaierige audiovisuele collage ontwaar ik muzikanten als David Bowie, Janis Joplin en Lou Reed, naast heel wat van Paiks vrienden, mensen met wie hij heeft samengewerkt, zoals kunstenaar Joseph Beuys, componist John Cage, choreograaf Merce Cunningham, - de reeds eerder vermelde - celliste Charlotte Moorman en Fluxuskunstenaars. Deze ontmoetingen waren bepalend voor de verdere ontwikkeling van Nam June Paik. Tot mijn grote enthousiasme belicht de overzichtstentoonstelling deze samenwerkingen overvloedig met beeld- en tekstmateriaal. Cage introduceerde bij Paik bijvoorbeeld de esthetica van het toeval en het alledaagse in de muziek. Ze deelden ook een interesse in oosterse filosofie en met name zenboeddhisme. Paik maakte verschillende eerbetonen aan deze eminente figuren zoals A Tribute to John Cage, Merce by Merce by Paik: Part One: Blue Studio: Five Segments, Merce by Merce by Paik: Part Two: Merce and Marcel en Hommage à Charlotte Moorman - allemaal in Amsterdam te zien.

‘I want to place culture out of nationalism and communication out of vanity and snobism,’ merkte Nam June Paik op. Hij gebruikte telecommunicatie-technologie om kunst te verspreiden en live samenwerkingen over grote afstanden mogelijk te maken. Het was fijn om in het Stedelijk Paiks satellietproject Bye Bye Kipling terug te zien. In deze satellietuitzending verbond de kunstenaar evenementen in New York, Seoul en Tokyo tijdens de Aziatische Spelen met elkaar. Hiermee wilde hij bewijzen dat poëet Rudyard Kipling zich vergiste met een regel in zijn gedicht De Ballade van Oost en West, namelijk ‘Oost is Oost, en West is West, en nooit zullen beide elkaar raken’. Het is fantastisch om te zien hoe Paik er Lou Reed en het kabukitheater, kunstenaar Keith Haring en modeontwerpster Issey Miyake, componist Philip Glass en de marathon in Seoul samenbrengt. Kijkend naar de hedendaagse werkelijkheid en de digitale netwerken is Paiks voorspelling van een verweven, grenzeloze wereld anno 2020 relevanter dan ooit.