There are no tyrannies that would not try to limit art

There are no tyrannies that would not try to limit art,
because they can see the power of art.
Art can tell the world things that cannot be shared otherwise.
It is art that conveys feelings.
If you are free yourself, how can you understand other people
who fight for their freedom?
If you live in a country at peace, how will you feel with those
who can only dream of peace and help them?
How can you thank those who have fought on their soil for your freedom ?
Every single one of these questions is about art.

Volodymyr Zelensky, Scuola Grande della Misericordia, 21.04.2022 (via zoom from Kyiv)

Op de benedenverdieping zijn monumentale en emotionele ingrepen te zien van respectievelijk Yevgenia Belorusets (1980), Lesia Khomenko (1980) en Nikita Kadan (1982), drie Oekraïense kunstenaars die in hun thuisland tijdens de Russische invasie nieuw werk creëerden.

De troosteloze inhoud staat in schril contrast met de lieflijkheid van de locatie. In de Dogenstad, met stip de meest romantische stad ter wereld, en uitgerekend in de Scuola Grande della Misericordia – die spreekwoordelijke oud-stedelijke womb van barmhartigheid – vloeken hun creaties met de omgeving. Bij de aanblik van dit oorlogswerk in het feeërieke gebouw, krijg je gelijk slappe benen.

Van Yevgenia Belorusets is een sobere made in Kiev-installatie te zien, The war diary. February-April, 2022, Kyiv, bestaande uit een veertigtal identieke tafels met daarop niet ingelijste foto’s en geprinte ‘vodjes’. Het blijken begeleidende brieven te zijn. Veertig stoelen nodigen uit tot vertraging, lectuur en reflectie.

Yevgenia Belorusets waagt zich in Kiev vanaf dag één van de oorlog elke dag op straat in de hoop schaarse medeburgers te kunnen ontmoeten en fotograferen. Thuisgekomen schrijft ze systematisch (en als een soort weerkerend ritueel) een brief, die ze tegen vier uur in de namiddag op digitale platformen post. Haar berichten zijn opgevat als dagboek-entries, geschreven vanuit de hoop dat elke entry de laatste zou mogen zijn. Veertig in aantal in Venetië, groeien ze helaas onverminderd aan. De persoonlijke getuigenissen van belaagde medemensen gaan door merg en been. Belorusets is een kunstenaar, begiftigd met een vlijmscherp observatievermogen en een subjectieve blik, en dat gegeven voel je – ‘vodje’ of niet:

DAY 16 (FRIDAY, MARCH 11): MUSIC
An app on my phone announces, in a woman’s voice, « The air raid is over ». It’s one of those moments when I think I’ve discovered something fundamental: I understand what photography is for. I’ve occupied myself with photography for a long time, but I have never understood it as practically as I do now.

De installatie Difficulties of Profanation II (2015-2022) van Nikita Kadan is een slanke stalen constructie behangen met ‘bewijsstukken’ uit de conflicten van 2014-2015 en 2022: resten van artillerie en oorlogstuig. Het is een herwerking van Kadans inzending voor het nationaal paviljoen van Oekraïne bij de Biënnale van Venetië in 2015. Vergeelde postkaarten en foto’s slingeren in de installatie rond. Zij zijn alles wat overblijft van de aan flarden geschoten buste van de dichter Shevchenko of de sovjet-sculptuur uit Donbas, of het klassiek modernistisch gebouw in Kharkiv.

Met Nikita Kadan ervaren we de onmogelijkheid om in oorlogstijd welk beeld dan ook te formuleren. De stalen constructie van Difficulties of Profanation II is een hol, ontvleesd karkas. Het werk bezegelt het failliet van de kunst.

Met Max in the Army (2022) kijken we tegen vier werkelijk reusachtige acryl-schilderijen van Lesia Khomenko aan, waarop voluit geschilderde Oekraïense manspersonen in burgerkleren. Niets in de beeldvoering wijst erop dat de mannen geportretteerd zijn op basis van clandestien genomen foto’s (het Oekraïense leger verbiedt het fotograferen en/of doorsturen van foto’s). Max in the Army bestaat nochtans uit portretten van Khomenko’s echtgenoot Max en drie van zijn vrienden die, ongetraind en allesbehalve soldaat (2 mannen zijn IT-ers, 1 is muzikant en 1 is scheikundige), beslist hebben om de wapens op te nemen. Lesia Khomenko schildert hen buitenmaats van proporties, in een (neo)sociaal-realistische stijl. De mannen zijn helden, bovenmenselijke wezens, nieuwe iconen voor Oekraïne.

De creaties van Yevgenia Belorusets, Lesia Khomenko en Nikita Kadan worden begeleid door een handvol oekraiënse historische meesterwerken, waaronder de 17de eeuwse icoon Intercession of the Blessed Virgin, as a variation on all sorrow joy van Stefan Medytsky uit The Andrey Sheptytsky National Museum in Lviv. De muurtekst bij de icoon legt uit dat we in het motief van de omophorion (de beschermende mantel) van Maria “de veilige koepel van de No Fly Zone” zouden kunnen zien, “that Ukrainians are begging the international community to provide”. Van Maria Priymachenko (1909-1997) hangen in Misericordia de gouaches Boxers en Ancient Wolf (1977). Ook de keuze voor deze werken lijkt hoofdzakelijk cultuurpolitiek geïnspireerd: in februari 2022 gingen na een vijandige Russische aanval meerdere werken van de kunstenaar verloren bij een uitslaande brand in het Oekraïense Ivankiv Historical and Local History Museum (een burger redde met gevaar voor eigen leven een belangrijk aantal stukken).

Het olieverfschilderij Youth (1969) van Tetyana Yablonska (1917-2005) uit het National Art Museum of Ukraine verbeeldt een klein moment van hoop. Het is een vue de dos van een man bij een klein meer in een surrealistische omgeving – een fantasie over een alternatieve werkelijkheid waar alles nog mogelijk lijkt.

Op de eerste verdieping van Misericordia manifesteert zich een keure aan (inter)nationale kunstenaars-vrienden van PinchukArtCentre. Ook hier is de toon van de presentatie bitter en is de inhoud van de werken grimmig en rauw. De Deen Olafur Eliasson is aanwezig met de licht-sculptuur Your Lost Lighthouse (2020) – een niet al te grote vuurtoren die ondanks de verspreiding van een S.O.S. (‘Save Our Souls’) signaal, geen levens redt. De Oekraïener Boris Mikhailov toont verschillende C-prints uit de From ‘Temptation of Death’ series (2017-2019), “visual poems where Mikhailov stares his own life – and the past of the Soviet Union – in the eye”.

Van de Japanse kunstenaar Takashi Murakami is de diptiek Ukraine: War and Peace (2018, Pinchuk-collectie) te zien, met een overdaad aan bloemen (peace) en schedels (war) die over de picturale ruimte zijn uitgestrooid in de geel-en-blauwe kleuren van de Oekraïense vlag. De zaaltekst heeft het over “an iconic image for Ukraine: a country fighting for its very existence, fighting for peace and for the right to exist”.

Een volledige muur van Misericordia is gereserveerd voor het project Mothers Series (2019) van het magazine Mirror Weekly (zu.na). Als was het een werk van de Franse beeldend kunstenaar, fotograaf en memento mori-specialist Christian Boltanski, staren driehonderd doorgroefde vrouwengezichten de voorbijganger aan. Het zijn moeders die een zoon verloren in de Russisch-Oekraïense oorlog aan de fronten van Donetsk en Luhansk in 2014-2015. Het onderschrift bij de foto geeft ons hun naam, evenals de naam van hun zoon – met diens troetelnaam. Zo moest Olha Hryhorivna haar zoon Chihun Oleh (“Vedmezhatko”, 28 jaar oud) afgeven; hetzelfde lot onderging Raisa Maksymivna met Bilitiuk Vasyl (“parusynochka”, 34 jaar oud). Ook Alieksieiev (“sonechko”, 30 jaar oud, zoon van Olha Mykolaivna) en Zlatiev Serhii (“pupchyk”, 23 jaar oud, zoon van Olha Mykolaivna) kwamen niet terug van het front.

Uit solidariteit met Oekraïne brengen de Brit Damien Hirst en de Fransman JR speciaal gecreëerd nieuw werk: de eerste toont Sky over Corn Field (2022), een doek met opgekleefde vlinders die zich te pletter vliegen tegen de Oekraïense vlag. Tegen Hirsts gewoontes in hangt het werk zonder kader aan de muur – fragiel, aan ons overgeleverd, onbeschermd. De titel verwijst ongetwijfeld naar Van Goghs Korenveld met kraaien (1890), dat er ons in de huidige context aan herinnert dat Oekraïne de graanschuur van Europa is, en er onweer (waanzin?) nadert. Staan de vlinders in het werk voor ‘zielen’ of ‘metamorfose’? Sky over Corn Field is beslist strange fruit voor de bezoeker van de biënnale.

JR toont met Valeriia (2022) een op dibond gemonteerde kleurenprint met daarop het gezicht van Valeriia, een vijfjarige kleuter die ‘intact’ wegkwam uit Kryvyi Rih en aldus in stilte aansloot bij de verzameling van meer dan vier miljoen kind-vluchtelingen in Oekraïne. Het gigantische doek werd afgelopen maart in Lviv met de hulp van honderd vrijwilligers uitgerold tot uiteindelijk het gelaat van dit kind verscheen, tijdens een performance die de bombardementen op het Mariupol Drama Theater becommentarieerde. In de Scuola Grande della Misericordia hangt Valeriia in de onmiddellijke omgeving van een fresco uit de Renaissance met daarop een tronende Madonna met Kind, omringd door de profeten Habakuk en Jeremia en de tekst Benedictus vir qui confidit in Domino: gezegend hij die vertrouwt op de Heer. Valeriia haalde Time magazine.

Met de video-installatie op vier schermen getiteld Count on Us (Belgrado, 2003) stuurt Marina Abramovic het ‘minst recente’ werk naar de Scuola Grande. Ze legt daarbij uit dat het voor haarzelf heel moeilijk is om een onmiddellijke respons te geven op een oorlogssituatie:

I need time to process, and I am always interested in creating something that is not just about the war at that moment, but is transcendental and that has a message which can be used for wars anywhere at any time. I presented my installation Count on Us in 2003, and it was related to the Balkan War. Today, truth and freedom are under attack by Russia, and we all must stand up against it because this is a crime against the whole humanity.

Count on Us is een intellectueel uitdagend en cynisch werk. Het stelt de onmogelijkheid van de internationale gemeenschap om oorlogswreedheden en massaal geweld te staken, aan de kaak. Het werk is een snijdende aanklacht van het moreel failliet van ’s werelds belangrijkste geopolitieke samenwerkingsverband, de Verenigde Naties, dat vleugellam is en dat zijn beloftes van pacificatie niet nakomt wanneer het er echt op aan komt.

Marina Abramovic komt in Count un Us zelf in beeld. Strak in pak en met een voorgebonden skelet op de rug en op de borst, is ze Pietje de Dood die een kinderkoor dirigeert. In de misselijkmakende context van de Oekraïens-Russische oorlog, is hun lied wreedaardiger en actueler dan ooit:

It is now a badge of honor
The torch of friendship
The bright ray of fellowship
The United Nations is a strong bulwark of freedom
The United Nations is now a symbol of peace

When the flames of war rage
Everyone is afraid
The soldiers of the army of peace
Come to prevent suffering
The United Nations is now a symbol of peace
The United Nations is now a symbol of peace

When the ghoul of hunger roams
The whole world lends a helping hand
Aid and food come flowing
From all continents five
The United Nations is a strong circle of people
The United Nations is now a symbol of peace

Love and harmony are there
The dashing flag of friendship
Faith in justice, the hope
Of the entire human race
The United Nations is now a symbol of peace
The United Nations is now a symbol of peace

This is Ukraine: Defending Freedom @ Venice 2022 trilt lang na in lijf en leden. Het is de artistieke outcry van een in zijn existentie bedreigde gemeenschap en het S.O.S.-signaal van een land in oorlog dat kreunend zijn rug recht. Het is het negatief van een kunsttentoonstelling – één die de wereld liever gespaard was gebleven.

De protagonisten van Yevgenia Belorusets’ dagboeken zijn dolende zielen. De installatie van Nikita Kadan is letterlijk een puin-installatie. Max en zijn vrienden zijn weliswaar halfgoden, maar bewonen de onderwereld. Het zeurende zwaailicht van Olafur Eliasson kondigt een Endlösung aan. De vlinders van Damien Hirst vliegen zich te pletter tegen het doek. De driehonderd moeders in het magazine Mirror Weekly zijn lege baarmoeders. Boris Mikhailov bevindt zich in (naar keuze) een loopgraaf of een massagraf.

Alle getoonde beelden in de tentoonstelling zijn zonder uitzondering politiek. De kunstwerken zullen ons overtuigen voor het kamp van Oekraïne te kiezen (en dat is niet eens zo moeilijk). In de Scuola Grande wordt de instrumentalisering van de hedendaagse kunst een feit.

Zelf draaien de organisatoren niet om het hete hangijzer van ‘het statuut van het kunstwerk’ heen. Op geen enkel moment doen ze geheimzinnig over de wérkelijke inzet van het Venetiaanse kunstproject. Tijdens de vernissage verschijnt via een zoom-verbinding president Zelensky zelf op groot scherm. Hij windt er geen doekjes om:

We want to fight with contemporary art. We want to show how deep, how rich our history, our culture is. As an actor I know what inspires artists the most: love and tragedy. And I know that the Ukrainian war will inspire you artists maybe for a century. But we don’t need your inspiration in a hundred years. We need your inspiration now because you have the capacity to inspire people who are decision makers today, who can save lives of Ukrainians, who can send weapons to Ukraine.”

Via de tentoonstelling This is Ukraine: Defending Freedom @ Venice 2022 kondigen de organisatoren verder de onvermijdelijke (en als definitief ervaren) culturele breuk van Oekraïne met de Russische Federatie als gevolg van de genocide aan. Op de zaaltekst rond de-communizatie [1], lezen we, behalve het citaat van Vladimir Poetin – “You want decommunization? That suits us fine. But don’t stop halfway. We’re ready to show Ukraine what real decommunization means for Ukraine” (V. Putin, TV, 22.02.2022) – het volgende:

Ukraine, as an idea or state, will not be destroyed after his ‘decommunization’ through a war of annihilation. What will be destroyed is the Soviet legacy as part of the physical reality and psychological identity of Ukraine. What will be destroyed are links, partial identifications, and commonalities between Ukrainians and today’s Russia. Through Russia’s campaign of bombs and blood, destruction and annihilation, any Russian and Soviet legacy in Ukraine is being once and for all cleared away, discredited, and made impossible. (getekend Thomas Weihe)

Op deze beginselverklaring volgt expliciet de wens tot culturele aansluiting bij Europa:

Ukraine will have the opportunity to start anew. With the Soviet baggage of the past decades no longer a force of domination and instrument of manipulation by the Kremlin, but a part of a diverse past to be reflected in scientific research, artistic positions, and a consciously chosen very rich identity, Ukraine can start anew and not repair, not trying to transform slowly out of a mixed and difficult legacy, but do it right from the start, based on an extremely rich and diverse history. Which once more makes Ukraine one of the most important, exciting and interesting future members of a future Europe and European Union. (idem)

Onderwijl spreekt ook de Biënnale van Venetië zich uit. Naar aanleiding van het ontslag van curatoren en deelnemende kunstenaars bij het Russisch paviljoen – een besluit dat de deelname van het landenpaviljoen van de Russische Federatie de facto onmogelijk maakte, meldt de directie op de website dat het “zijn volledige solidariteit betuigt aan dit edel en moedig gebaar. De Biënnale blijft een plaats waar volkeren elkaar ontmoeten in kunst en cultuur, en veroordeelt al diegenen die geweld gebruiken om dialoog en vrede te voorkomen”. Elders spreekt Cecilia Alemani, de curator van de 59ste Biënnale, de hoop uit “that with Piazza Ucraina (het tijdelijke Oekraïense nood-paviljoen in de historische Giardini, n.v.d.r.) we can create a platform for solidarity for the people of Ukraine in the earth of the Giardini, among the historical paviljons that were built on the very ideal of the nation-state, shaped by 20th century geopolitical dynamics and colonial expansions.”

Piazza Ucraina wordt omschreven als een openlucht-installatie, ontworpen door de Oekraïense architecte Dana Kosmina. In werkelijkheid is het een uitgebrande houten skeletstructuur, met rondom een krans van identieke palen die onwillekeurig aan (het negatief van) de zuilen van een Griekse stoa doen denken. De zaak staat op een grasveld waarover houtschaafsel is uitgestrooid. In het midden van het plein verrijst een ‘sculptuur’ van zandzakken – de beproefde Oekraïense strategie om waardevol sculpturaal erfgoed tegen raket-invallen te beschermen. Aan de staken zijn posters met afbeeldingen van oorlogskunst geplakt: fotokopies van klein en schetsmatig tweedimensionaal werk.

In de kleine ruimtes van Spiazzi in de onmiddellijke omgeving van de Arsenale (Castello 3856) presenteert The Visual Research Support Foundation Charitable Organization (Curator Peter Doroshenko) het multimediale werk Without Women van de Oekraïense vrouwelijke kunstenaar Zinaida (1975, Kiev). In drie filmprojecties opgenomen in de Oekraïense Karpaten, capteert Zinaida traditionele schaapsherders in hun mannelijke rollen gedurende hun lange een eenzame trektochten door de bergen, waarvoor ze van begin mei tot eind september huis en haard (en women) verlaten. De zwart-wit beelden met een sterk etnografische inslag tonen eenvoudige boerenmensen die stil of zingend hun koeien en schapen melken, boter karnen en kaas maken, in de gietende regen of in een gammele stal en in nagenoeg middeleeuwse omstandigheden. Zinaida streelt met haar camera de gezichten en de spenen van de dieren, de karnstok, de handen van de herder of nog het naakte bovenlijf van de kaasmaker boven zijn dampende houten ton. De getoonde beelden echoën eeuwenoude tradities, mythologieën en rituelen, en vertellen van het zware maar belangrijke werk van herders in vredestijd.

In Without Women zit subtiel een zweem van erotiek. Het werk zou normaalgezien moeten culmineren in de grote installatie met tactiele en olfactorische eigenschappen Milk of Life “waarin op kaasdoek melk zou stromen” en “which will remind visitors of the warm scents of women’s skin”. Milk of Life beloofde een sensueel werk te worden en een loflied op het vrouwelijke element in de natuur als bron van alle leven (bron van milk en life). Door de oorlog kon dit werk niet worden uitgevoerd.

En zo is er in het Without Women project van Zinaida door toedoen van de Russisch-Oekraïense oorlog inderdaad geen vrouw te bespeuren. De situatie herinnert mij aan het personage Lysistrata uit de Griekse komedie met dezelfde naam van Aristophanes uit 411 BC. Deze buitengewone vrouw met een groot gevoel voor individuele en sociale verantwoordelijkheid vatte het idee op om de Peloponesische Oorlog tussen de Griekse stadstaten te doen ophouden door alle mannen seks te onthouden (uiteindelijk het enige waar ze diep naar verlangden). Lysistrata zou er met haar forcing inderdaad in slagen de strijdende partijen te overtuigen de vijandelijkheden te staken – en over vrede te onderhandelen. Vanaf dan werd oorlog een vrouwenzaak.

Het is buitengewoon wrang om uitgerekend via een kunsttentoonstelling op de oudste en meest voorname Biënnale ter wereld, deelgenoot te worden van de diepe rouw en existentiële angst waarin Oekraïne op dit ogenblik verkeert. In Venetië is niets wat het lijkt. De artistieke realiteit voelt huiverig aan en meer artificieel dan ooit. Er is geen plaats meer voor subtiliteit. De politieke propaganda (het model van politieke kunst) verlangt om inleving maar is tegelijk unheimlich, verwarrend, verdrietig makend en dubbelzinnig.

Antwerpen, 27 april 2022