De tentoonstelling Bounce is gezamenlijk geconcipieerd door de Brusselse kunstenaars Stephan Balleux en Porz An Park (componist en elektronisch muzikant Cédric Dambrain) voor het Museum van de Botanique in Brussel. Geluidsgolven ketsen af tegen zwarte platen. Soms wat pijnlijk voor de oren zodat je in beweging komt, en je weet niet altijd goed waar het geluid vandaan komt. Nieuwe schilderijen van Balleux zijn opvallend heterogeen, vaak kleurrijk en voor het eerst gepresenteerd bij kleine gevonden beelden. Wat gebeurt er in het werk en tussen de werken? Er stuitert een en ander rond in de ruimte en in het hoofd, zoals de bal in een flipperkast. Uitgezuiverd, maar wringerig en intrigerend.
Bounce blijkt te gaan over wat een beeld is, wat kunst is, wat schilderkunst is, wat perceptie is, wat er gebeurt als je kunst ziet, hoort, ervaart en hoe kunstwerken interageren met elkaar, de ruimte en de toeschouwer. Dus ook over associeren, interpreteren, betekenissen vinden. De tentoonstelling doet ons beseffen dat de betekenis ons uiteindelijk altijd ontglipt. Niet dat je het gevoel hebt in een onderzoek terecht te komen, maar Stephan Balleux liet zich bij zijn schilderijen ontvallen: ‘Het is bijna een psychologische studie waarbij de bezoeker beelden krijgt voorgelegd en zegt wat hij ziet.’
Wat zie je? Grote schilderijen van hetzelfde formaat zijn dikwijls verrassend kleurrijk, al zijn er nog wat voor hem zo typerende werken in grisaille. De laatste jaren concentreert Balleux zich helemaal op schilderkunst, en hij is bekend van fascinerende video’s, keramiek en andere media waarmee hij de schilderkunst onder de loep neemt. Een ander handelsmerk dat hij van zich afschudt is de ‘blob’: iets als een vloeiende verfmassa, een levend organisme, de schilderkunst zelf als personage. ‘Ik stel het niet meer voor, maar ik heb graag dat mijn werk in zijn geheel het belichaamt. De schilderkunst die een levend personage is, het blijft mijn stokpaardje’, verklaart hij.
Nu een amalgaam van schilderijen, qua formaat, techniek en onderwerp: abstract maar realistisch geschilderd, een wemeling van figuratieve motieven die abstract overkomt, een donkere tuin, een zee, een geleiachtige massa met veel roze die iets inwendigs heeft. Of iets monsterlijks. Ook de kop van Van Gogh met de ogen van een vijftal filmacteurs in de rol van de mythische schilder. En een exotische vogel tegenover een pronte papegaai.
Ik zat in mijn eentje te lachen terwijl ik hem schilderde. Wat ik had verwacht, gebeurde. Mensen in mijn atelier merkten niet direct dat hij boven de tak zweeft, omdat onze hersenen de vogel met de tak verbinden. Er zit een ritmiek in de ophanging die het oog van de ene naar de andere kant van de ruimte doet springen, als in een flipperspel. De werken interageren met elkaar en met kleine gevonden beelden die puur beeld zijn. Ik zou ze nooit gebruiken om te schilderen.
Die beelden ogen oud. Naast een schilderij van planten in het donker herken je een schip met een gat in de boeg. Geregeld weet je niet goed wat je ziet en het kan van ver iets anders lijken.
Momenten van niet-weten
Perceptie is een scheppende activiteit. Het staat in de korte tekst van Stephan Balleux en Porz An Park, het pseudoniem van Cédric Dambrain als hij geluidsinstallaties maakt. Ze zijn vrienden, en in 2014 was er een geluidsperformance van Dambrain in de solo van Balleux in het Museum van Elsene. Ze schrijven nu: ‘Onze perceptie is, veel meer dan een neutraal proces van kijken, ook een scheppende activiteit: Bounce is een uitnodiging om één te worden met een open beleving die door de toeschouwer zelf wordt ingevuld.’ Het begon me op te vallen dat in de schilderijen van Balleux dikwijls ogen opduiken. Bijna alsof we in de gaten worden gehouden hoe we erop reageren en of we er iets van bakken qua interpretatie.
Om in de metafoor van de flipperkast te blijven. De Nederlandse kunstenaar Gijs Frieling schreef in 2009 als artistiek directeur van W139 in Amsterdam in een tentoonstellingstekstje over onze drang om iedere waarneming te voorzien van betekenis:
De grote inspanning van de kunst is er juist op gericht om een waarneembaar object te maken waarin ons schier grenzeloze vermogen tot betekenisgeving vruchteloos gevangen raakt. Zoals de verchroomde bal in een flipperkast rond rolt, tegen glanzende doelen stuitert, hokjes en tunnels in en uit gaat en voortdurend punten scoort zonder de rust en de bevestiging van betekenis te vinden, zo is de toeschouwer van kunst in een staat van waarneming opgesloten. Hoe langer, hoe beter.
Ergens is dit ook een thema van Bounce, zonder het gevoel van opgesloten te zijn. ‘Een moment van niet-weten creëren, een moment waar geen taal en geen vocabularium voor bestaat om het te beschrijven’, zo formuleert Cédric Dambrain het. Zo'n moment creëren doet hij het liefst. Incidence of You, op het gelijkvloers, is in wezen een eenvoudige geluidsinstallatie met twee luidsprekers en daartussen hangen een aantal zwarte aluminiumplaten los in de ruimte. Een geluidsgolf plant zich voort in de architectuur en stuitert tussen de muren, de kolommen, de zwarte platen. Ze botst ertegen zodat het geluid van zo'n zwarte plaat lijkt te komen. Het zijn nogal monotone klanken, heen en weer ketsend tussen irriterend en rustgevend. Later lees ik dat de klank is ontworpen om oto-akoestische geluiden te generen, geluiden in het binnenoor die worden verwekt door een externe akoestische golf. Tja, het is dus niet zeker wat ik echt hoorde of alleen in mijn hoofd.
Evoceren
Bounce zet in op de fysieke beleving, en dat blijkt het sterkst uit de geluidsinstallatie. Alhoewel. Beneden hangt tussen twee zuilen een metershoog schilderij van Balleux, en daar stap je naartoe. Vallend water, een waterval, fantoomachtig, maar heel precies geschilderd. ‘Ken je het verhaal van de Chinese keizer die in zijn slaapkamer een muurschildering van een waterval liet weghalen omdat hij er niet van kon slapen? Ik wou een schilderij maken dat geluid evoceert’, vertelt Balleux. Er is iets veranderd in zijn manier van werken:
Ik schilder niet meer als een printer vooraf samengestelde beelden. De schilderijen ontstaan uit zichzelf, het gebeurt op het schilderij zelf. Zo komt er meer dynamiek in, meer fluïditeit, meer plezier en het is spannender voor mij. Ik blijf beelden verzamelen en ik blijf veel lezen over uiteenlopende dingen, bijvoorbeeld over technieken om in het lichaam en in een materie te kijken. Wat me heel erg interesseert, zijn beelden van het onzichtbare en voorstellingen van iets dat niet bestaat, zoals in horrorfilms. Het zijn geen beeldbronnen meer. Ik verteer alles, het passeert door het lichaam, het transformeert. Wat is een beeld, wat doet het met je, wat kan je ermee doen? Al die vragen zijn er nog. Maar er is veel ruimte voor het irrationele en de verbeelding, terwijl het vroeger extreem analytisch kon zijn.
De kunstenaars brengen elk een editie uit met een vinylplaat, een volwaardig onderdeel van Bounce. ‘Ik maak ook muziek’, zegt Balleux. ‘En ik declameer een lijst met woorden, een spel om associaties op te roepen en de verbeelding aan het werk te zetten zoals in de tentoonstelling gebeurt. Er zit een kaartspel bij met gevonden beelden, bijna als tarotkaarten, een divinatiespel.’ Als ik opmerk dat tarot de laatste tijd meermaals voorkomt in de kunst antwoordt hij:
Zeitgeist. Het rationele wordt in vraag gesteld. Ik ben nu 47, dus ik denk dat ik genoeg afstand kan nemen om te zien wat ik allemaal heb gedaan en de vrijheid heb om een andere richting in te slaan. De queeste gaat voort, maar ik voel me meer verbonden met de maatschappij in zijn geheel. Ik heb zin om alles op te nemen in de schilderkunst.
Tot slot nog dit: de Botanique is een volwaardige tentoonstellingslocatie van MAGMA, de 10de Triënnale van Ottignies-Louvain-la-Neuve. Daar is Balleux op post met nieuw en bestaand werk. Meer facetten van zijn kunstpraktijk zijn te zien in andere groepsexpo's die in september openden.
