Sinds kort voor kerst zijn de Nederlandse musea en presentatieruimten opnieuw gesloten, tot in ieder geval 14 januari, nu Nederland weer in lockdown is gegaan. Het licht is er uit, in afwachting op de heropening van de culturele sector. Dagmar Bosma was voor de sluiting van de kunstinstellingen bij Manifold Books in Amsterdam en zag een selectie ruimtelijke tekstwerken uit het archief van Theresa Hak Kyung Cha (1951-1982): een Koreaans-Amerikaanse kunstenaar die de macht en onmacht van taal onderzocht.
In een kleine zolderkamer in Amsterdam, in de Czaar Peterbuurt, zweven bladzijden op wit doek. De doeken zijn dragers voor een selectie conceptuele tekstwerken uit het archief van de Koreaans-Amerikaanse kunstenaar Theresa Hak Kyung Cha. Reproducties van op de typemachine uitgetikte statements, scripts en vormgedichten uit de jaren ‘70 en ‘80 deinen op semi-transparante stof. Gezamenlijk vormen ze een ruimtelijke ‘publicatie’ in de serie Unbidden Tongues, een publicatiereeks die eerder uitgebrachte maar onderbelichte tekstuele kunstwerken en geschriften reproduceert, waarin taal, administratie en burgerschap onderzocht worden.
‘Unbidden’ vertaald zich naar ‘onuitgenodigd’ of ‘ongewild’, en centraal staan dan ook kunstenaars en schrijvers die zich in hun werk proberen los te wurmen van dominante structuren. Eerdere edities in de reeks, rond conceptuele kunstenaars en dichters als Adrian Piper en Ruth-Wolf Rehfeldt, werden op papier gedrukt. Maar voor Cha’s oeuvre was een publicatie van textiel passender, zo besloten samenstellers Isabelle Sully en Matt Hinkley, in verwijzing naar de bedrukte stoffen banieren van de kunstenaar. Cha's publicatie is getiteld Between the Teeth, en is niet vervoegd in een boekje dat je in de hand houdt of waar je overheen buigt; pagina’s strekken zich uit over de ruimte en engageren de lezer slash tentoonstellingsbezoeker op ooghoogte.
‘Looking for the roots of the language before it is born on the tip of the tongue’ (‘Zoeken naar de wortels van de taal voordat die op het puntje van de tong geboren wordt’), zo beschrijft Cha haar praktijk in een kunstenaarsverklaring die de expositie opent. Deze zoektocht naar het begin, het einde, de absentie en de echo van taal is aanwezig in elk van de geselecteerde werken, maar wordt nimmer met een eenduidige stem geformuleerd. Zelfs in een bescheiden overzicht zoals gepresenteerd in Manifold Books, is de breedte van Cha’s oeuvre en haar bewuste afwijzing van formele en begripsmatige ‘coherentie’ overduidelijk.
Om te beginnen is het oeuvre meertalig en beweegt de kunstenaar continu tussen Engels, Frans en haar Koreaanse moedertaal. Ook de ruimtelijke verschijning van Cha’s taal is veelvormig: woorden en (aanzetten tot) zinnen zijn versprokkeld over pagina’s, teruggedrongen tot in kaders, op de kop gedraaid. Een audiowerk sputtert in een hoek van de kamer: ‘for lack of a better word … another way … only one way possible … the only other way’. Dit is een taal die zichzelf herhaaldelijk tegenspreekt, hier is niets ontegenzeglijk.
In tegenstelling tot veel andere conceptuele kunstenaars uit haar tijd, is het werk van Theresa Hak Kyung Cha diep genesteld in persoonlijke geschiedenissen. Cha’s verhouding tot taal is geïnformeerd door haar migratieachtergrond en die van haar ouders, die meerdere malen emigreerden om koloniale machten en totalitaire regimes te ontvluchten. Gedurende de bezetting van Korea door Japan vluchtten Cha’s ouders naar Mantsjoerije, waar hen verboden werd Koreaans te spreken. Later, in de jaren 60, trokken ze met hun gezin naar de VS om het Zuid-Koreaanse dictatorschap te ontsnappen.
Cha was op dat moment twaalf jaar oud en beschrijft in haar kunstenaarsverklaring hoe ze na de migratie gedwongen werd een nieuwe taal te leren. Het trauma van verplaatsing, van de nieuwe status als ‘ander’, manifesteert zich als een verlies van vertrouwde expressie, een onvermogen tot spreken, en tegelijkertijd als de geforceerde assimilatie tot een andere taal. Het zijn deze autoritaire en vervreemdende structuren die Cha middels haar experimentele, haperende woordgebruik wilde ondermijnen. Waar het project van Unbidden Tongues omschreven wordt als een ‘oproep tot ongeremde uiting’, gaat het werk van Cha juist nadrukkelijk over de verstomming van taal en alles wat hierin niet uitgesproken kan worden.
In haar nieuwe thuisland, de Verenigde Staten, behaalde Cha maar liefst vier diploma’s aan de University of California, Berkeley. Ze stelde een invloedrijke tekstbundel over filmtheorie samen en schreef het baanbrekende en genre-overschrijdende boek Dictee, waarom ze vandaag het meest bekend staat. In 1982 werd Cha, een dag na de publicatie van haar boek, verkracht en gewurgd door een bewaker die in het ateliergebouw van haar echtgenoot werkte. Haar tragische, vroegtijdige dood droeg niet bij aan een grotere bekendheid van haar werk, dat jarenlang weinig tentoongesteld werd. Een gedeelte van haar publicaties is nog steeds onbeschikbaar. Met de tentoonstelling in deze kleine zolderkamer wordt Cha’s werk tastbaar gemaakt. Er ligt een zeldzame eerste druk van Dictee op tafel.
Op 25 februari 2022 wordt er een screening van Cha’s filmwerken georganiseerd in het Torpedo Theater in Amsterdam. De filmvertoning is onderdeel van de evenementen reeks Playbill, gecureerd door Martha Jager en Isabelle Sully.
