Dertig jaar na het begin van een rijk gevulde carrière staat de allereerste Belgische tentoonstelling van Wolfgang Tillmans eindelijk bij WIELS. De herinneringen aan zijn opgemerkte tentoonstelling in Tate Modern in Londen zijn nog vers en er wordt al volop uitgekeken naar een uitgebreide retrospectieve in MoMA, New York. In tegenstelling tot wat daar te zien was of te verwachten is, is dit een bijna intieme presentatie waarin leven en werk, toen en nu, kijken en denken, het persoonlijke en het politieke, het grote en het kleine naadloos in elkaar lopen.
Today is The First Day, zo luidt de titel van zijn tentoonstelling in WIELS, loopt over drie verdiepingen. Het opent op de tweede met een bijna (maar niet helemaal) retrospectief overzicht. Het verschil met een echte retrospectieve is dat hier verschillende periodes, thema’s, media, technieken of formaten door elkaar lopen. Tillmans is een groot fotograaf, dat weten we intussen wel, maar hier toont hij zich opnieuw als een ervaren tentoonstellingsmaker die weet hoe zijn beelden aan de praat te brengen.
Tillmans is gefascineerd door astronomie. Door het grote en het kleine. Door de plaats van de dingen in een geheel. Door de tijd en de krachten die de dingen zetten waar ze staan. En door de blik die het onvatbare van dat geheel tracht te vatten. Zijn systeem is dat van de constellatie. De bestaande beelden die hij hier bij elkaar brengt, vormen samen iets nieuw. Dat maakt elke tentoonstelling anders. Het maakt ook zijn beelden altijd anders. Of toch: wat we kunnen verstaan onder een beeld. Een foto is een beeld. Een muur is een beeld. Een zaal is een beeld. Een verdieping is een beeld. De betekenis van al die beelden krijgt vorm in een tijd, een ruimte, een cultuur.
De blik van de fotograaf gaat als vanzelfsprekend naar het andere, naar mensen en machines, naar mannen en vrouwen, naar religieuze en hedonistische culturen. Zijn blik richt zich op het medium, met experimenten in verschillende presentatievormen: van zijn allereerste beelden, gemaakt aan het eind van de jaren 1980 met de camera van zijn moeder en geprint met de vroegste laserkopieermachines, gaat het naar zijn recentste experiment met de gezandstraalde muur in het museum. Het ritme van de vervormingen in het gekopieerde beeld sluiten naadloos aan bij Tillmans’ liefde voor elektronische muziek uit dezelfde periode; die betonnen muur die verschijnt onder de witte verf, het strippen van de white cube, het is een andere manier van tonen, van blootleggen, van ontwikkelen.
Het werkt allemaal zo goed omdat Tillmans zo sterk is in combineren. Het lijkt zo vanzelfsprekend: die gestripte muur naast de zilverresten op het fotopapier. Of ook: de foto’s van LGBT-activisten naast een reeks over een religieuze Shakerfamilie naast de massa’s die de straat optrekken tegen de oorlog in Irak (in 2003) of de verkiezing van Donald Trump (in 2017) naast een beeld van een schitterende sterrenhemel. Allemaal gemeenschappen, tijdelijke constellaties, als delen van hetzelfde universum.
Nog intiemer wordt het in Tillmans’ Lustgarten, helemaal achteraan de tweede verdieping, met zijn uitgebreide familie van vrienden en kennissen. Hetzelfde plezier, een gelijkaardig geluk in het samen zijn: Chloë Sevigny in een glitterpakje met gitaar, Lutz en Alex, Lady Gaga, vrienden en vriendinnen, binnen en buiten, naakt en gekleed. Zalig.
Default modesty
Al die beelden, sferen, periodes en technieken krijgen een vervolg op de derde verdieping. Hetzelfde, maar anders. De beelden zijn groter hier. Immersief. Recenter ook. Maar ook dan lopen verschillende tijden en technieken door elkaar.
Sendeschluss: de sneeuw, de elektronische ruis die het tv-beeld overneemt na het einde van de uitzending. Dat beeld uit een andere tijd fotografeert Tillmans met een digitale HD-camera. Wie dichterbij komt ziet pas goed de rijkdom aan kleuren in wat van ver zwart-wit lijkt.
Op de andere muur: Freischwimmer. Twee beelden gemaakt zonder camera. Zo zijn er wel meer in deze tentoonstelling waarin Tillmans niet alleen speelt met zilverresten in de printer, maar ook met geplooid en belicht fotopapier of door het papier te manipuleren tijdens het afdrukken. Het materiële van die experimenten maakt zijn beelden tactiel. Het monumentale formaat van Freischwimmer verhoogt het sculpturale karakter. Tillmans krijgt deze beelden niet in één keer door de printer. In het midden van het beeld loopt een naad waar hij de beide stroken aan elkaar plakt. De zorg waarmee hij dat doet, maar ook de wil om dat te doen, de durf om zo een perfect niet perfect beeld deel te maken van de tentoonstelling: dat raakt me. Default modesty, zo noemt Tillmans dat: blijven proberen. Bescheidenheid als principe. Deze beelden zijn immersief, maar die naad trekt me er nog net wat verder in.
De videoschermen in de volgende zalen passen in dezelfde monumentale wending. Het betrekt me nog meer in de ruimte. De soundtrack bij de beelden als videoclips voor Tillmans’ band Fragile versterkt dat effect. Tillmans zingt zelf over de projecties waarin hij opnieuw experimenteert met beeldenmachines (een kopieerapparaat, een telescoop, een ontwikkelbad) en met kijken en zien (één van de drie schermen hangt verticaal, maar toont regelmatig hetzelfde beeld dat loopt op de horizontale schermen).
Alles is bedacht in functie van het beeld. De gang waarmee hij twee zalen diagonaal verbindt, zorgt voor een nieuwe ervaring van het geluid, maar ook voor een nieuw perspectief. In de omgekeerde richting, met zicht op het zilveren scherm dat de doorgang afsluit, lijkt het alsof je in één van zijn foto’s stapt. Foto’s als sculpturen, inderdaad.
Een tentoonstelling van Tillmans is een ervaring. Verbeelding speelt een essentiële rol: de manier waarop hij de kijker deel maakt van zijn werk. Tillmans eindigt zijn presentatie op de vierde verdieping met een verwijzing naar zijn anti-Brexitcampagne en een zicht op Brussel door het panoramische raam: een beeld zonder foto (en wie denkt dat de titel en de plaats van de tentoonstelling iets te maken heeft met de datum van de Brexit die samenviel met de vernissage is er aan voor de moeite: voor Tillmans was het niet meer dan een songtitel). Op dezelfde verdieping: I want to make a film: een film zonder beeld. Een film in de maak. Een proces. Een film met woorden die beelden worden. Een mijmering over de verschillende media die hij al heeft gebruikt en nog wil gebruiken. Een scenario om zelf in te vullen. Een einde en meteen ook een nieuw begin.